Toeslagenaffaire geen incident, maar structureel probleem van organiseren

De Toeslagenaffaire is geen eenmalig incident, maar een structureel probleem dat veroorzaakt wordt door de manier waarop er in de moderne maatschappij georganiseerd wordt. Dit belooft weinig goeds voor de toekomst, aangezien deze manier van organiseren wordt versterkt en verscherpt door het toenemende gebruik van algoritmes en modellen.

Dit blijkt uit het onderzoek waarop ik op 8 maart 2024 bij René ten Bos en Mathieu Weggeman ben gepromoveerd aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Mijn onderzoek richt zich op ‘sensemaking’, een begrip uit de organisatiekunde.

Het was de Amerikaanse sociaal psycholoog Karl Weick die in de jaren zeventig van de vorige eeuw stelde dat organisaties niet gezien moeten worden als vaste structuren, maar als processen van betekenisgeving. Organiseren, zo stelde hij, is het gezamenlijk reduceren van meervoudigheid. Als we het eens worden over bijvoorbeeld de doelen van de organisatie, of de manier van werken, dan kunnen we verder.

De keerzijde van organiseren

Het onderzoek  richt zich met name op de kritiek op deze zienswijze op organiseren. Zo besteedt Weick nauwelijks aandacht aan de machtspatronen die onder deze processen van betekenisgeving liggen, en heeft zijn theorie een sterke instrumentele inslag. Het reduceren van meervoudigheid staat dan ten dienste van de doelen en belangen van de gevestigde orde in de samenleving. Bovendien laat het onderzoek zien dat hoewel het reduceren van meervoudigheid belangrijk is om te kunnen samenwerken, het tegelijkertijd een keerzijde heeft omdat het de meervoudige werkelijkheid per definitie tekortdoet.

Deze keerzijde kwam duidelijk naar voren tijdens de Toeslagenaffaire. Vanuit het perspectief van betekenisgeving en organiseren werd hier de meervoudigheid van de werkelijkheid (ouders die allemaal van elkaar verschillen en ook allemaal een ander verhaal hebben) gereduceerd tot één label: fraudeur. Dit is weliswaar administratief handig, maar is ook een vorm van ‘geweld van organisatie’. En dit is absoluut geen incident, maar een structureel probleem van organiseren, zo laat het onderzoek zien. Overal waar georganiseerd wordt, wordt de meervoudige werkelijkheid geweld aangedaan. Voortdurend worden mensen die allemaal van elkaar verschillen gereduceerd tot bijvoorbeeld klant, human resource, burger, student enzovoorts.

Versterkt en verscherpt door algoritmes

Dit 'probleem van organisatie' wordt verder versterkt en verscherpt door het toenemende gebruik van algoritmes en modellen door organisaties. Daardoor, en door het heilige geloof in de onfeilbaarheid van dergelijke systemen, wordt deze reductie van de werkelijkheid alleen maar sterker en scherper. Ook worden de consequenties ervan steeds groter, bijvoorbeeld doordat op basis van deze modellen en algoritmes voorspellingen worden gedaan of iemand potentieel fraudeur is of in aanmerking komt voor een hypotheek of baan.

Dat wil niet zeggen dat ik dergelijke systemen of het proces van organiseren helemaal afwijs. In mijn wijs ik vooral op de keerzijde en de gevaren van dit proces van organiseren. Ik roep de lezer dan ook op om zich hier voortdurend bewust van te zijn, en om het individu in al zijn diversiteit achter het label te blijven zien. Met de Franse filosoof Gilles Deleuze pleit ik voor het erkennen van meervoudigheid en verschil, en het voortdurend ter discussie stellen van een eenzijdige kijk op de werkelijkheid.

Ook is het van belang om voortdurend de onderliggende machtspatronen te bevragen. Een belangrijke vraag die daarbij gesteld moet worden, is: waarom is dit belangrijk, en voor wie?

Publieksversie: Het ZINnigste boek dat je ooit zult lezen

Van mijn Engelstalige onderzoek Making sense of sensemaking maakte ik een Nederlandstalige publieksversie met de titel: Het ZINnigste boek dat je ooit zult lezen. Hierin stel ik dat de heersende betekenisgeving in de ban is geraakt door de ‘zin van de markt’. Hierdoor wordt alles in termen van nuttigheid en economische groei uitgedrukt, met alle gevolgen van dien voor mens en natuur. Om dit proces te keren, zouden we daarom alternatieve perspectieven (zinnen) moeten zoeken en omarmen, zoals gemeenschapszin, ecologische zin en kunstzin.