De voortschrijdende digitalisering heeft geleid tot anomie[i]: een gemoedstoestand gekenmerkt door een gebrek aan of de afwezigheid van waarden. Digitalisering is uitgegroeid tot een internationaal, sociaal gestoord, systeem met (te) weinig regels en normen.

Internet

Digitalisering heeft de samenleving ingrijpend veranderd, met zowel positieve als negatieve gevolgen. Het internet begon als een belofte van democratisering, open kennis en wereldwijde verbinding. Het zou een platform zijn waarop iedereen gelijke toegang had tot informatie en vrije meningsuiting. Die belofte is echter gekaapt door commerciële bedrijven en tech-autocraten. Hun handelsmerk is winstmaximalisatie, manipulatie en machtsmisbruik. In plaats van een open en inclusief netwerk is het internet verworden tot een machtsstrijd waarin algoritmen, surveillance en verslavingsmechanismen de vrije keuze van gebruikers ondermijnen. Digitale despoten hebben een machtspositie ingenomen zoals kerk en adel deze vervulden in de middeleeuwen.[ii]

Sociaal gestoord systeem

Wat ooit begon als een ideaal van digitale vrijheid, is nu een systeem van digitale afhankelijkheid en manipulatie geworden.

Een van de meest zorgwekkende effecten is het ontstaan van anomie, een toestand waarin maatschappelijke normen en waarden vervagen of ontbreken, waardoor onzekerheid en sociale ontwrichting ontstaan.

Dit concept, geïntroduceerd door de socioloog Émile Durkheim, wordt nu in verband gebracht met de digitale transformatie die onze sociale structuren en gedragsnormen onder druk zet.

Internationale samenwerking

Om de negatieve gevolgen van digitalisering te beperken, is een nieuwe set van normen en waarden nodig die past bij het digitale tijdperk. Internationale samenwerking is noodzakelijk om technologische monopolies in toom te houden en misbruik door digitale systemen tegen te gaan. Daarnaast moet digitale geletterdheid worden bevorderd, zodat mensen leren omgaan met technologie, kritisch denken over informatie en privacybewust handelen. Dit vereist niet alleen aanpassingen in het onderwijs, maar ook trainingen voor bedrijven, digitaliseringsprofessionals en beleidsmakers.

Sociale cohesie

Naast regelgeving en educatie is het belangrijk om sociale cohesie in digitale omgevingen te versterken. De digitalisering heeft traditionele structuren drastisch veranderd. Fysieke interacties zijn vervangen door digitale communicatie, waardoor menselijke relaties vluchtiger worden en collectieve waarden minder vanzelfsprekend zijn. Online gemeenschappen zouden duidelijke gedragsnormen en effectieve moderatie moeten hebben om misbruik en polarisatie tegen te gaan. Tegelijkertijd moet de digitale economie worden hervormd, met meer aandacht voor eerlijke arbeidsvoorwaarden en ethisch verantwoorde AI-systemen die mensgericht zijn. Binnen de arbeidsmarkt bestaan nieuwe vormen van normloosheid. De opkomst van de platformeconomie en kunstmatige intelligentie leidt tot een verlies van traditionele arbeidsrelaties en sociale zekerheden. Werknemers in de gig-economie ervaren vaak een gebrek aan stabiliteit en controle over hun werk, terwijl geautomatiseerde systemen zonder transparante ethische kaders beslissingen nemen die diep ingrijpen in het leven van mensen. 

Beschaafd digitaliseren en kritisch denken

Van de ontwikkeling van het internet hebben we geleerd dat geen regels en regulering in de wereld van digitalisering leiden tot manipulatie, machtsmisbruik met normloosheid met sociale ontwrichting als gevolg. Beroepsverenigingen zoal de Koninklijke Nederlandse Vereniging van Informatieprofessionals en de Vereniging register voor informatici bieden met publicaties zoals het boek Beschaafd digitaliseren en Kritisch denken over digitalisering een uitweg uit de digitale anomie. O.a. door een handelingskader te schetsen waarin technologie in dienst staat van menselijke waarden en maatschappelijke cohesie. In plaats van digitalisering als een autonoom proces te beschouwen dat onvermijdelijk leidt tot normvervaging en sociale ontwrichting, pleiten de beroepsverenigingen en hun auteurs voor een bewuste en verantwoorde benadering waarin ethiek, regelgeving en menselijke maat centraal staan.

Sociaal proces

Een van de kernideeën is dat digitalisering niet als een op zichzelf staande technische ontwikkeling moet worden gezien, maar als een sociaal proces dat actief gestuurd moet worden. Beschaafd Digitaliseren pleit daarom voor een meer ethische ontwerpbenadering, waarin technologie gebruikers ondersteunt in plaats van hen te manipuleren. Dit betekent strengere regulering van verslavingsmechanismen, meer transparantie over algoritmes en een cultuur waarin digitale producten worden ontwikkeld met oog voor welzijn. Dit betekent dat bedrijven, overheden en burgers verantwoordelijkheid dragen om technologie op een beschaafde manier in te zetten. Door ethische principes zoals transparantie, privacy en inclusiviteit te verankeren in de digitale wereld, kunnen we voorkomen dat technologie bijdraagt aan een gevoel van normloosheid en vervreemding.

Digitale geletterdheid

Daarnaast wordt het belang van digitale geletterdheid benadrukt. In een wereld waarin informatie overvloedig en vaak misleidend is, is het cruciaal dat mensen leren omgaan met digitale technologieën op een manier die hen weerbaar maakt tegen desinformatie en manipulatie. Dit vereist investeringen in onderwijs en bewustwordingscampagnes, zodat zowel individuen als organisaties in staat zijn om weloverwogen keuzes te maken in het digitale domein.

Andere keuzes

Digitale platforms en sociale media zijn vaak ontworpen om de aandacht van gebruikers zo lang mogelijk vast te houden, met verslavende mechanismen zoals eindeloze scroll-feeds, notificaties en algoritmische aanbevelingen die inspelen op dopaminebeloningen. Dit leidt niet alleen tot problematisch mediagebruik, maar ondermijnt ook autonomie en kritisch denkvermogen. Daarnaast worden gebruikers onbewust beïnvloed door gepersonaliseerde advertenties en psychologische nudging-technieken – het beïnvloeden van menselijk gedrag – die commerciële of politieke doelen dienen. Hierdoor ontstaan nieuwe vormen van digitale uitbuiting, waarbij technologie niet langer een neutraal hulpmiddel is, maar actief menselijk gedrag stuurt en zelfs misbruikt.

Dit betekent dat digitaalkundig architecten en engineers andere keuzes moeten durven maken.

Technologiebedrijven hebben momenteel te veel invloed op hoe informatie wordt verspreid en welke normen in de digitale ruimte gelden. Door strengere wetgeving en meer democratische controle kunnen we een digitale infrastructuur creëren die aansluit bij fundamentele maatschappelijke waarden en het publieke belang beschermt. Dit betekent niet alleen het beperken van de macht van grote technologiebedrijven, maar ook het stimuleren van open, eerlijke en inclusieve digitale digitalisering. In plaats van normloosheid en ontwrichting die nu dreigen, kan een beschaafde digitale samenleving ontstaan waarin technologie bijdraagt aan vertrouwen, transparantie en gedeelde waarden.

[i] Anomie - Wikipedia

[ii] Van overheersing door kerk en adel naar digitaal despotisme