Manipulatief gedrag van collega’s hanteren

Een manipulatieve collega herken je niet meteen. Vaak stelt hij of zij zich in eerste instantie plezierig en constructief op. Maar onverwacht zijn er 'incidenten'. Er ontstaan 'situaties'. De waarheid wordt verdraaid,  je krijgt te maken met machtsspelletjes en geraffineerde manipulaties.
Hoe herken je manipulatie tijdig en hoe kan je het doorbreken?

Incident
Na een drukke periode heb je besloten een week vakantie op te nemen. Je meldt dit aan je collega, met wie je nauw samenwerkt, en vraagt hem in een mail of er zaken zijn die voor je vakantie nog geregeld moeten worden. Daar reageert hij niet op. Tijdens je vakantie zie je – als je een keer je mail opent - dat je collega een vergadering heeft belegd zonder jou, om een besluit te nemen over een project waar jij, zoals je hem al eerder hebt laten weten, vraagtekens bij hebt.

In de literatuur over werkstress gaat het vaak over de complexiteit van werk of over de relatie met de leidinggevende, maar zelden over de impact van een manipulerende collega. Terwijl zij een flinke bron van stress op het werk kunnen zijn. Manipulatieve mensen gaan dikwijls ongestoord hun gang, omdat ze veel dingen voor elkaar lijken te krijgen. In veel organisaties maken ze juist promotie vanwege de resultaten die ze boeken. Dat dit ten koste gaat van de productiviteit van hun collega’s en een negatieve impact heeft op de werksfeer wordt vaak over het hoofd gezien, omdat ze vaak subtiel te werk gaan.

Wat is manipulatie?

Manipuleren is een vorm van invloed uitoefenen op anderen. Invloed uitoefenen is een normaal en natuurlijk gegeven. Iedereen doet dat in meer of mindere mate. Je geeft bijvoorbeeld een collega een compliment om later iets van hem of haar gedaan te krijgen. De grens tussen invloed uitoefenen en manipuleren is echter dun. Meestal spreken we van manipulatie als iemand invloed uitoefent ten koste van een ander, door gebruik te maken van diens zwakheden en door hem of haar onder druk te zetten. Manipulatie is een ongezonde strategie van mensen die niet hebben geleerd om op een rechtstreekse manier te vragen wat ze willen of nodig hebben.

Hoe gaat een manipulatieve collega te werk?

Een manipulatieve collega herken je niet meteen. Vaak stelt hij of zij zich in eerste instantie charmant en constructief op. Door aardig te doen kan hij of zij ontdekken wat je zwakke plekken zijn en hoe hij van jou dingen gedaan kan krijgen.

Als je zo’n collega tegenspreekt merk je dat hij niet zo aardig is als hij lijkt. Hij doet je opmerking af met: ‘Tja, dat is ook een mening’. Of je krijg een lange mail waarin hij jouw kritiek met allerlei argumenten weerlegt. Of hij negeert je. Een manipulatieve collega heeft weinig interesse in jou, behalve wanneer hij iets van je nodig heeft. Een manipulatieve collega wil controle over jou, over de situatie. Hij is geïnteresseerd in zijn eigen doelen en heeft weinig oog voor jouw gevoelens. Toch gaat een manipulatieve collega meestal niet rechtstreeks de confrontatie met jou aan, maar handelt indirect, door jou te verzwakken.

Een manipulatieve collega zoekt allerlei middelen om zijn eigen belang veilig te stellen, van de waarheid verdraaien, tot pesten, intimideren, jou verdacht maken en liegen. (‘Hebben we eigenlijk wel een teamleider nodig? Wat mij betreft kunnen we die taken ook gewoon herverdelen.’) Het maakt hem niet uit of hij een ander kwetst of beledigt, zolang hij maar zijn zin krijgt.

Manipulatieve technieken

Misten.
Ten eerste kan hij of zij je laten twijfelen aan jezelf of aan je waarneming. Een manipulatieve collega is een ster in ‘misten’ of ‘gaslighting’: de ander in verwarring brengen, je waarneming vervormen en je doen geloven dat iets niet is gebeurd of gezegd. of ‘Dominant, ik? Welnee, ik probeer je alleen te helpen!’

Manipulatieve mensen zeggen iets en beweren een dag later dat zij dat nooit gezegd hebben. ‘Welnee, dat was helemaal geen afspraak!’ Ze leggen je woorden in de mond die je nooit hebt gezegd. ‘Ja, ik weet dat jij moeite hebt met autoriteit.’ Ze zijn meesters in vage bewoordingen en argumentaties, ondoorzichtige redeneringen en onbelangrijke details. Ondanks hun twijfelachtige argumenten en wankele logica proberen ze zichzelf als expert voor te doen ‘Ik werk al vijftien jaar hier, ik heb deze afdeling helpen opbouwen.’

Bekritiseren.
Een tweede manier die een manipulatieve collega hanteert is kritiek hebben. Als je een inhoudelijk ingewikkeld rapport afgerond hebt zegt je collega: ‘Wel jammer van die taalfoutjes. Dat staat zo slordig’. Een manipulatieve collega probeert om jouw imperfecties aan het licht te brengen en je schuldig te doen voelen of onzeker te maken.

Projecteren.
Een derde manier waarop een manipulatieve collega te werk gaat is door dingen buiten zichzelf te leggen. Als er iets mis gaat wijst hij of zij met de vinger naar jou: ‘Jij wilt altijd je gelijk halen’. Terwijl hij zelf een afspraak vergeet, verwijt hij jou dat je zo rigide bent en niet ‘gewoon even kunt schakelen’ wanneer hij te laat aanschuift bij een vergadering. Als je dit gedrag aankaart bij je leidinggevende doet je manipulatieve collega of hij van de prins geen kwaad weet: ‘Ik heb geen problemen met haar. Zij is degene die voor problemen zorgt’.

Wie is gevoelig voor manipulatie?

Om de ander te verzwakken zoekt een manipulator precies die collega’s uit die vriendelijk, behulpzaam en collegiaal zijn. Hij of zij speelt in op het plichtsbesef en het verantwoordelijkheidsgevoel van collega’s. (‘Dit stuk moet echt deze week nog af, hoor.’) Juist mensen die makkelijk meebewegen en zich constructief opstellen zijn een aantrekkelijke prooi voor iemand die invloed wil ten koste van anderen. Zij zullen eerder begrip tonen dan tegenspreken, en manieren zoeken om constructief samen te werken, in plaats van grenzen te trekken.

Een manipulator kan zijn spel spelen omdat er anderen zijn die zich laten beïnvloeden en pas geleidelijk ontdekken hoeveel macht ze hun manipulatieve collega geven.

Als een collega probeert je in verwarring te brengen, telkens kritiek uit en de verantwoordelijkheid voor problemen stelselmatig bij jou legt, ga je daar natuurlijk tegenin. Maar als je de confrontatie aangaat met een manipulatieve collega merk je dat de ander niet vatbaar is voor argumenten en niet open staat voor een redelijk gesprek. (‘Maar als jij ergens mee zit kun je altijd komen praten hoor.’) Hij of zij zal de problemen bagatelliseren: ‘Ach iedereen heeft weleens wat hobbels op het werk, daar doen we toch niet moeilijk over, hè?'. Of: ‘Ik snap niet wat het issue nou helemaal is.’
Als je leidinggevende het manipulatieve gedrag van je collega niet herkent, ga je misschien twijfelen aan jezelf. (‘Zie ik het wel goed? Heb ik zelf iets laten liggen?’) Je gaat je schuldig voelen. Dat je niet genoeg voor jezelf opkomt, dat je te stellig bent, dat je te moeilijk doet. Kortom, je trekt je de kritiek van je collega persoonlijk aan. Als dit langer duurt ondermijnt het manipulatieve gedrag je zelfvertrouwen en je moreel. Op dat moment heeft je collega echt macht over je gekregen. 

Manipulatie draait om macht

De manipulatieve persoonlijkheid probeert het machtsevenwicht te verstoren in een relatie of interactie, het gaat je manipulatieve collega in essentie om macht.

Een manipulator probeert op een indirecte manier, en zonder argumenten, de machtsbalans in zijn eigen voordeel te veranderen.

Dat geldt in nog sterkere mate voor een manipulatieve leidinggevende. (‘Je beseft wel dat ik je een negatieve beoordeling kan geven, hè?’) Een manipulatieve leidinggevende stelt soms dusdanig tegenstrijdige eisen dat je het nooit goed kunt doen. Hij verwijt je bijvoorbeeld: ’ Je bent geen teamspeler’ terwijl hij tegelijkertijd zegt: ‘Je moet je als adviseur meer profileren.’  Ook maakt een manipulatieve leidinggevende gebruik van emotionele chantage: ‘Als je die opdracht aanneemt, beloof ik je een mooie promotie.’ Of hij dreigt: ‘Als je je niet kunt vinden in mijn beleid dan moet je maar vertrekken’. Of hij stelt zich op als slachtoffer: ‘Al jouw aantijgingen, die kwetsen me enorm’.

Als je te maken hebt met een leidinggevende die zijn positie misbruikt om jou te manipuleren is het verstandig om niet in te gaan op het emotionele appel. Benoem daarentegen je eigen rol en laat zien dat jouw perspectief net zo belangrijk is en waarom.

Hoe kun je manipulatie afhouden?

Als je hun spel doorziet en tegen hen ingaat, kun je een flinke tegenaanval verwachten.

Ze barsten in woede uit, bijten van zich af en gaan rare en zeer onaangename en zelfs beledigende dingen zeggen. Daarmee blijft de manipulatieve verhouding in stand. Beter kun je dus zelf ook naar indirecte methoden grijpen waardoor een manipulator minder grip op je krijgt. 

Vertrouw je intuïtie. Als je een ongemakkelijk gevoel hebt bij iemand, als je je afvraagt of hij te vertrouwen is of dat het aan jou ligt; als je een naar gevoel krijgt van de interacties met een collega, dan heb je daar misschien alle reden toe. Stop met zelfonderzoek en pogingen om jezelf te verantwoorden. Neem het niet persoonlijk, trek het je niet langer aan. Ga niet door met zoeken naar een gesprekopening met een collega die daar niet in geïnteresseerd is.

Schakel over op een ander repertoire. Erken dat er sprake is van een ongelijk speelveld en dat je te maken hebt met een manipulator. Dat houdt in dat je niet op de gebruikelijke manier kunt communiceren, maar je teweer moet stellen tegen de machtsgrepen van je collega.

Kap af. Manipulatieve collega’s zijn graag aan het woord en proberen je in te palmen met eindeloze praatjes. Breek het gesprek zo snel mogelijk af. (‘Kom, ik ga weer eens aan het werk.’) Het maakt niet uit hoe je reageert, dit is geen gesprek, dit is een poging van iemand met minder fraaie bedoelingen om jou te intimideren. Negeer de eindeloze stroom nutteloze mails die alleen maar bedoeld zijn om jou van je werk af te houden.

Negeer. Ga niet in op hun vage of onjuiste voorstelling van zaken. Manipulators zijn als parasieten: ze voeden zich met jouw reacties. Voed ze niet, leg hun opmerkingen naast je neer. Ga niet op hun voorstellen in, en reageer niet op hun argumenten. Ga gewoon je eigen gang. Als ze geen tegenstander hebben kunnen ze niet vechten.

Vraag naar feiten en bronnen. Manipulators nemen het niet zo ernstig met de waarheid en je manipulatieve collega draait een discussie graag in zijn voordeel. Vraag hem of haar om zich nader te verklaren. ‘Ik begrijp niet wat je wilt zeggen. Kun je het nog eens uitleggen?’ Of: ‘Waar baseer je dat eigenlijk op?’

Onderzoek wat jij zelf wilt, vindt en gelooft. Weet daarom waar jij voor staat en laat je niet zomaar van de wijs brengen. Zoek je innerlijk kompas en reageer van daaruit. ‘Het gaat mij om integriteit, ik hecht eraan dat ieder zijn afspraken nakomt.’

Houd voet bij stuk. Ga niet twijfelen aan jezelf als de manipulator fors tegen je ingaat en probeert je emotioneel te chanteren, maar blijf herhalen wat je hebt gezegd, als een kapotte grammofoonplaat. (‘Misschien heb ik me niet helder genoeg uitgedrukt. Ik ga dat niet doen.’)

Geef je grenzen aan. ‘Nee’ is een zeer krachtig woord. Nee tegen een voorstel of een vaag idee, maar ook tegen een voorstelling van zaken die niet strookt met de jouwe. ‘Fijn dat je zo oplettend bent, en nee, ik ga dat stuk niet aanpassen.’ Of ‘Ik snap jouw mening, maar dat verandert mijn standpunt niet.’

Maak het publiek. Als je de confrontatie aangaat met je manipulatieve collega zorg dan dat anderen daar getuige van zijn. (‘Ik zal dit in de teamvergadering agenderen.’) Maak het breder, ontmasker de collega en mobiliseer krachten om de manipulator in te dammen.

Een manipulatieve collega kan je werkplezier flink bederven. Als je niet zwicht voor zijn of haar manipulatieve pogingen zal je collega een ander slachtoffer zoeken. Maar als al je pogingen om het manipulatieve gedrag te negeren en te begrenzen er niet toe leiden dat je collega zich laat ontmoedigen is misschien het ultieme advies: Walk away. Vraag overplaatsing naar een ander team, stap uit een projectgroep, zoek desnoods een andere baan. Zulke destructieve energie wil je niet in jouw leven.

Lenette Schuijt

Verder lezen:
David Buss & Mary Gomez. Tactics of Manipulation. Journal of Personality and Social Psychology, 1987
Robert Cialdini. Influence. The power of persuasion. Harper-Collins, 2009
Willem Mastenbroek. Negotiating as emotion management  Chapter 5.6 Emotional manipulations. 2012
Ronald Siecker. Manipulatie. Van marionet tot regisseur. Eenvoudig communiceren BV, 2012