De theorie van 'hoe landen falen'

Het boek ‘Waarom landen falen’ (Why Nations Fail) door Daron Acemoglu en James A. Robinson legt uit hoe landen falen door wat zij noemen extractieve instituties. Deze instituties worden gekarakteriseerd door hun vermogen om rijkdom en macht te concentreren in handen van een kleine elite, ten koste van de meerderheid van de bevolking. Dit leidt tot stagnatie en armoede, omdat deze systemen innovatie, inclusiviteit en economische groei ontmoedigen. In dit artikel wordt de theorie toegepast op de ondergang van Koninklijke Imtech.

Extractieve Instituties

Extractieve instituties hanteren politieke en economische structuren die zijn ontworpen om de macht en rijkdom van een kleine elite te behouden. Dit gebeurt vaak door middel van dwang en uitsluiting van brede lagen van de bevolking. Extractieve economieën kenmerken zich:

• Door beperkte eigendomsrechten en gebrek aan toegang tot economische kansen voor de meerderheid;
• Gebrek aan stimulansen voor innovatie en ondernemerschap en;
• Politieke instabiliteit als gevolg van machtsstrijd binnen de elite.

De gevolgen van extractieve instituties veroorzaken belemmering van langdurige economische groei. Er ontstaat een vicieuze cirkel waarin extractieve instituties zichzelf versterken, omdat elites de macht consolideren. De theorie in het boek wordt onderbouwd met vergelijkingen zoals de stad Nogales in de staat Arizona die bestaat uit een deel gevestigd in de VS en een deel in Mexico en landen zoals Noord- en Zuid Korea. De tegenstelling tussen Noord- en Zuid-Korea is een centraal voorbeeld. Beide landen deelden een gemeenschappelijke geschiedenis en cultuur tot hun splitsing na de Tweede Wereldoorlog. Terwijl Zuid-Korea inclusieve economische en politieke instituties ontwikkelde, creëerde Noord-Korea een extractief regime dat rijkdom en macht concentreerde bij een kleine elite. Inclusieve instituties bieden gelijke kansen en bevorderen innovatie en scheppen voorwaarden voor duurzame economische groei. Zuid-Korea is een van de meest welvarende landen ter wereld, terwijl Noord-Korea arm en geïsoleerd blijft.

Een ander prominent voorbeeld is de Spaanse koloniale tijd in Latijns Amerika. Extractieve instituties waren bedoeld om de inheemse bevolking uit te buiten en rijkdom naar Spanje te exporteren. Dit leidde tot langdurige ongelijkheid, corruptie en stagnatie in veel Latijns-Amerikaanse landen. De erfenis van deze instituties wordt vandaag de dag nog steeds gevoeld. Uitzonderingen ontstaan vaak door radicale veranderingen, zoals revoluties of institutionele hervormingen. Het boek beschrijft hoe Engeland een cruciaal keerpunt bereikte met de Glorious Revolution, waarbij de macht van de monarch werd beperkt en inclusieve instituties werden gevestigd. Dit zorgde voor de bescherming van eigendomsrechten en de ontwikkeling van een rechtssysteem dat economische participatie stimuleerde, wat uiteindelijk leidde tot de Industriële Revolutie.

Toepassing op het falen van organisaties

De theorie van extractieve instituties toepassen op het falen van organisaties biedt interessante inzichten. Veel van de kenmerken die landen naar falen leiden, kunnen ook bij bedrijven worden waargenomen die worden bedreigd in hun bestaansrecht of ten onder zijn gegaan:

• Concentratie van macht en besluitvorming: In organisaties waar beslissingen worden genomen door een kleine elite zonder input van werknemers, ontstaan vaak inefficiënties en weerstand. Innovatie wordt ontmoedigd wanneer werknemers geen autonomie of waardering krijgen.
• Bevoorrechting van korte termijn boven lange termijn: Extractieve organisaties richten zich op korte termijn winstmaximalisatie ten koste van duurzame groei, wat leidt tot uitputting van middelen en verlies van marktaandeel.
• Gebrek aan inclusiviteit: Wanneer organisaties diversiteit en samenwerking niet bevorderen, missen zij waardevolle perspectieven en talenten, wat hun concurrentiepositie verzwakt.
• Vicieuze cirkel van inefficiënties: Net zoals landen gevangen kunnen raken in extractieve instituties, kunnen organisaties vastlopen in bureaucratie en nepotisme, wat leidt tot dalende prestaties en innovatie.
• Instabiliteit en interne conflicten: Concentratie van macht kan leiden tot conflicten binnen de organisatie, zoals rivaliteit tussen afdelingen of leiderschap dat zijn eigen belang nastreeft boven dat van de organisatie.

Waarom Imtech faalde 

Koninklijke Imtech is een interessante casus om de theorie van extractieve structuren op toe te passen. De macht lag bij een kleine top, die vaak beslissingen nam zonder voldoende toezicht of tegenspraak. De raad van bestuur en het management creëerden een cultuur waarin het streven naar winst de overhand kreeg, ten koste van de lange termijn gezondheid van het bedrijf. Concentratie van macht en gebrekkige controle leidde tot fraude en manipulatie. Imtech raakte verwikkeld in grote fraudezaken, waaronder in Polen en Duitsland. In Polen werden fictieve projecten opgevoerd om inkomsten te laten lijken, terwijl in Duitsland sprake was van corruptie en omkoping. Deze praktijken werden door het management verborgen gehouden, wat getuigt van een extractieve benadering waarbij persoonlijke of korte termijn voordelen werden nagestreefd. De te grote focus op korte termijn groei richtte zich op snelle uitbreiding door overnames, maar verzuimde om die overgenomen bedrijven effectief te integreren. Dit leidde tot een complexe bedrijfsstructuur zonder solide basis, waarin winstgevendheid werd opgeblazen om investeerders tevreden te houden. De gevolgen voor werknemers en investeerders waren enorm. Toen de waarheid aan het licht kwam, stortte Imtech in, met desastreuze gevolgen voor duizenden werknemers, die hun baan verloren, en voor investeerders, die miljarden euro's kwijtraakten. Dit weerspiegelt hoe extractieve systemen vaak ten koste gaan van de bredere gemeenschap.

Hoe Imtech gered had kunnen worden

Net als bij inclusieve instituties zou Imtech gebaat zijn geweest bij meer transparantie, beter toezicht en een cultuur waarin langetermijndenken centraal stond. Sterkere interne controles, een ethisch bestuur en een focus op duurzame groei hadden het bedrijf mogelijk kunnen beschermen tegen de valkuilen van extractieve praktijken. Het verhaal van Imtech laat zien hoe ook in Nederland bedrijven kunnen falen als zij een extractief karakter ontwikkelen. Zelfs als ze Koninklijk onderscheiden zijn. Het benadrukt het belang van inclusieve bedrijfsstructuren, waarin verantwoording, transparantie en het belang van alle stakeholders centraal staan. 

Door principes van inclusieve structuren toe te passen, zoals samenwerking, openheid voor verandering en waardering voor input van alle niveaus, kunnen organisaties deze valkuilen vermijden.

Bron foto van de voormalige vestiging van Imtech in Roermond: Bert Schmitz (LinkedIn)