Hoe consultants bedrijven verzwakken, overheden uithollen, economieën schaden

Onlangs verscheen De consultancy industrie van auteurs Mazzucato en Collington. Naar mijn mening een must read voor álle ambtenaren, én consultants én iedereen die regelmatig consultants inhuurt.

Het is een confronterend verhaal over macht en vooral onmacht. De macht van consultancy ’s over kernactiviteiten van de overheid en de onmacht van overheden en ambtenaren hiermee op gepaste wijze om te gaan. De auteurs laten zien dat de toegevoegde waarde van ingehuurde consultants vaak twijfelachtig is en pleiten voor versterking van de overheden, zowel in financieel als intellectueel opzicht.

Dit is een eerste artikel over de consultancy industrie, gebaseerd op het genoemde boek, algemeen beschikbare informatie en persoonlijke ervaringen van de auteur van dit artikel.
De komende weken verschijnen artikelen over mogelijke oplossingsrichtingen voor overheden; over grote incidenten uit de recente geschiedenis van de consultancy industrie; over de toekomst én legitimiteit van de sector en over de algemeen heersende perceptie over het vak.

Oplossingsgericht werken?

De Consultancy Industrie blinkt uit door veel en concrete voorbeelden te geven uit wereldwijd door consultants van met name de grote zeven kantoren uitgevoerde, maar weinig tot niet succesvolle, opdrachten. Enkele voorbeelden:

McKinsey ontwikkelde in en voor diverse landen de Vision 2030 Strategy, waaronder het Keniaanse project Konza City, een smart city met de belofte van economische groei, nieuwe banen en technologische innovatie. In 2021, dertien jaar na aanvang van de bouw, was Konza City nog altijd verlaten en bleven investeerders weg. Geen uitzondering, want vergelijkbare projecten van McKinsey in Andrha Pradesh, Mumbai en Maleisië waren eenzelfde lot beschoren.

De Boston Consultancy Group (BCG) werd in 2021 gedagvaard in Australië naar aanleiding van een onderzoek naar de levensvatbaarheid van de posterijen. Tijdens een hoorzitting bleken de managing directors van BCG niet in staat uit te leggen wat hun werk had opgeleverd.

Nu zou je deze cases kunnen afdoen met ‘Waar gewerkt wordt vallen spaanders’ of ‘Er was tenminste een idee’, maar er is meer aan de hand. Het boek staat namelijk vol met dergelijke internationale cases. Ik zal daar in komende artikelen meer aandacht aan besteden. Zoals aan de OxyContin zaak van McKinsey (zwaar verslavende pillen; alleen al in de VS 450.000 doden tot gevolg); de kapitaalvlucht van de familie Dos Santos uit Angola en de corruptie in Zuid-Afrika (betrokkenheid PwC, Deloitte en McKinsey); (mogelijke) voorkennis van (fiscale) wetgeving (KPMG; PwC) et cetera.

In sommige gevallen lijken de genoemde case studies ver van ons bed. Maar liepen veel van de transacties niet via de Nederlandse trusts? Wie adviseerden daar dan over? Dat laat zich raden!

Als we naar de Nederlandse situatie kijken, zou een analyse van de effectiviteit van de inzet van consultants bij de toeslagenaffaire of de gaswinnings-schade in Groningen tot andere conclusies leiden? Is er al 'iets' opgelost? Wordt er snelle voortgang geboekt? Hoeveel consultants zijn daar nu ‘oplossingsgericht' bezig?

Grote brands: veel gedoe, weinig wol

Het zijn met name de grote consultancy-brands die het moeten ontgelden in het werk van Mazzucato en Colington. Voorop het ooit geroemde McKinsey, maar ook KPMG, PwC, Deloitte, EY, Bain en Boston Consultancy Group ontkomen niet aan het fileermes van de auteurs. Die richten zich met name op de activiteiten van deze bureaus in de overheid en de hieraan direct gerelateerde sectoren, zoals gezondheidszorg en onderwijs.

Het boek bevat vele voorbeelden van diensten die door de kantoren zijn verleend die ineffectief, onjuist, corrupt, contraproductief, gebaseerd op voorwetenschap of soms tegelijkertijd conflicterende belangen dienden. Het is al met al geen fraai beeld, en je begrijpt de weerstand die mensen soms hebben als je zegt consultant (en trots op je werk) te zijn.

Dit is dus zeker geen feel good reading , maar zou desondanks verplicht gesteld moeten worden aan alle beginnende, maar vooral aan de huidige generatie beslissingsbevoegde, ambtenaren. Want de essentie van het boek is: wees gewaarschuwd wie en wat je als adviseur binnenhaalt.
Voor je het weet ben je volledig overgeleverd aan de grote zeven eerder genoemde bureaus die overheidsorganisaties financieel leegtrekken zonder de beloofde toegevoegde waarde te bieden die men vooraf beloofd.

De auteurs zijn daarbij op een kruistocht, die zich in vier hoofdelementen laat opsplitsen.
- De grote bureaus leveren geen of nauwelijks toegevoegde waarde.
- De macht van de bureaus strekt zich uit tot de kernprocessen van de overheid, iets wat deze leeg trekt op financieel en intellectueel gebied.
- Er is nauwelijks controle, toezicht of handhaving op de bureaus omdat deze vaak als maatschap functioneren.
- Er is met regelmaat sprake van immoreel, onethisch of strafbaar gedrag.

De Nederlandse uitgever neemt het daarbij niet zo nauw met deze focus van het boek, want daar geldt iedere adviseur als verdachte. Zo staat in het persbericht te lezen:

‘Haarscherp laten Mazzucato en Collington zien wat de schade is die door consultants wordt aangericht. We kennen de Big Four in Nederland: Deloitte, KPMG, PwC en EY, maar er zijn ook ruim 100.000 eenpittende organisatieadviesbureaus in Nederland. Het is angstaanjagend om te lezen hoe consultancy’s zijn binnengedrongen in de systemen en instituties die ons leven vormgeven’.

De bevlogen consultant

Nu ben ik al 35 jaar consultant maar ik voel mij desondanks niet aangesproken. Dit gaat over een parallelle consultancy-wereld, die van grote kantoren. En ik kan de lezers van ManagementSite, veelal professionals, zelfstandige consultants, trainers en adviseurs, gerust stellen. Over de goedwillende, zelfstandige, onafhankelijke, kennisgedreven professionals zeggen de auteurs namelijk het volgende: ‘Er is wel degelijk plaats voor consultants in onze economie. Hun advies en deskundigheid zijn productief wanneer deze vanuit de zijlijn wordt geleverd, door capabele spelers met reële kennis die waarde toevoegen. Het probleem is niet de adviesverlening op zichzelf of de intenties van consultants, die vaak hopen dat ze met hun inbreng verandering teweeg kunnen brengen. Het probleem is de almaar uitdijende consultancysector die vanuit de coulissen naar het middelpunt van het toneel verschuift.’

In essentie, is het betoog, hollen de grote adviesbureaus de processen van opdrachtgevers uit, in plaats van ze te helpen. De consultancy industrie staat vooral de laatste jaren bol van de ernstige incidenten, maar tegelijkertijd ontwikkelt deze zich voorspoedig tot een wereldwijde business die jaarlijks honderden miljarden euro’s oplevert.

Daarbij wil ik overigens niet voorbijgaan aan de welwillende, kwalitatief goede consultants die natuurlijk ook bij de grote kantoren rondlopen. Die zijn er zeker. Maar ze lopen wel rond in een systeem dat nadrukkelijk toe is aan stevige herijking.

Hoe moeilijk dit zal zijn en is, blijkt wel uit het nieuws dat één dag voor uitkomen van dit artikel bekend is geworden (d.d. 17 juli 2023; Bron: Parool). Bij accountantsgigant KPMG in Amstelveen hebben honderden werknemers namelijk jarenlang gesjoemeld met verplichte examens. Ze gaven elkaar de antwoorden op examenvragen van verplichte opleidingen en cursussen. Zelfs president-commissaris Roger van Boxtel deed hier aan mee. NB Dit waren cursussen gericht op ethiek, integriteit en vakkennis (fraudecontrole). Weliswaar speelde dit dus niet zozeer bij de adviseurs, maar goed, de accountant wordt door veel grootaandeelhouders in het MKB wel als belangrijk(st)e adviseur gezien.  Zo te zien is de gewenste én door externe partijen geëiste cultuuromslag binnen KPMG dus full-swing aan de gang...NOT!

Macht op kernprocessen

Een van de belangrijkste kritiekpunten van de auteurs is de macht die de grote kantoren uitoefenen op de kernprocessen van de overheden. Dit bleek eens te meer tijdens de corona epidemie. Tijdens crises is het bij de overheid onvermijdelijk dat extra krachten worden ingehuurd. De vraag is echter, hoe? Aanbestedingsprocessen worden plots versneld afgerond, soms zelfs binnen 24 uur. Taakomschrijvingen voor consultants ontbreken soms, waardoor niemand meer zicht heeft op ‘rondzwervende consultants’. Hier ligt dus ook een schone taak voor de overheid zelf, iets waar ik in het vervolg op dit artikel zal ingaan. Wat te doen? Het wordt natuurlijk allemaal moeilijker als bewindslieden jarenlang voor een van de genoemde bureaus hebben gewerkt zoals Wopke Hoekstra (McKinsey) of Eric Wiebes (McKinsey en OC&C Strategy Consultants).

De infiltratie van consultants op kernprocessen leidt tot een geheel nieuwe problematiek.

Neem de onlangs, mei 2023, bekend geworden voorkenniszaak van PwC in Australië. Het kantoor had voorkennis van nieuwe belastingmaatregelen van de Australische overheid die ontduiking van belasting diende te voorkomen. PwC-partner Collins, eerder leidinggevende van de Australische internationale belastingadviespraktijk, was betrokken bij de ontwikkeling van nieuwe belastingwetten door de Australische overheid. Hij deelde zijn kennis al tijdens het ontwikkelen met collega-fiscalisten, die daarmee klanten hielpen de nieuwe regels te omzeilen. De belastingadviseur werd intern geroemd om de kwaliteit van zijn adviezen en leverde het bureau internationaal miljoenen aan nieuwe business op. Het Australische kantoor heeft inmiddels negen partners op non-actief gesteld en de praktijk die zich richt op overheidsadvies, 20% van de omzet, per eind juni definitief gesloten. Krachtige besluiten, maar had betere, preventieve interne (én externe!) controle vooraf niet beter gewerkt? Voor zowel kantoor áls klant?

We kunnen niet alleen de schuld leggen bij de adviesbureaus, ook de overheid zal uit een ander vaatje moeten tappen.

Nobody ever gets fired for choosing IBM

Hoe komt het dan toch dat de overheid zo graag zaken doet met deze grote kantoren? Daarvoor ga ik terug naar de jaren zestig. Het waren de gloriejaren van mainframebouwer IBM. Het bedrijf had bijna een monopolie positie op het gebied van grote computersystemen. Er waren concurrenten, bedrijven als NCR; Bull, Honeywell, Sperry-Rand, Wang, maar ze kwamen er eigenlijk nauwelijks tussen. Een bekende uitspraak was toentertijd: ‘Nobody ever got fired for choosing IBM’. Als je voor IBM koos na een aanbesteding, wie zou het je kwalijk nemen als het systeem niet werkte? 

Blijkbaar geldt dezelfde tendens bij de aanbesteding (als deze er al volgens de regels is) van grote consultancyprojecten. Als je voor een strategisch vraagstuk McKinsey of een van de andere grote kantoren inhuurt, wie zal het je kwalijk nemen als het mis gaat, (te)veel kost of niets oplevert? De minister in ieder geval toch niet? En de kosten dan? Ach, die betaalt de belastingbetaler. Of zoals een hoge ambtenaar mij ooit toefluisterde, ‘Ik maak me niet zo druk over de tarieven, we pakken het grotendeels terug via de belastingdruk’.

Een ontluisterend beeld

De Consultancy Industrie schildert een ontluisterend beeld van de huidige stand van zaken binnen de advieswereld, en dan met name bij de grote kantoren. Het zal de auteurs, en ondergetekende, vast niet populairder bij hen maken, maar is dat nou niet juist de functie van een consultant? De spiegel voorhouden? Tegenspraak bieden? Confronterende zaken aandragen en zoeken naar oplossingen? Het vak verder brengen in plaats van in diskrediet? Tijd voor concrete acties en adviezen. Kortom, tijd voor het creëren van toegevoegde waarde. Je bent tenslotte niet voor niets consultant geworden. Hierover meer in een tweede deel in deze serie.

Gyuri Vergouw MSc MMC is sinds 1997 hoofdredacteur van ManagementSite en sinds 1996 zelfstandig gevestigd organisatie adviseur met in de loop der jaren meer dan 100 opdrachtgevers bij (Rijks-)overheden, multinationals, MKB en not-for profits. Hij ontving voor zijn advieswerk de Professionaliseringsprijs van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Auteur van De management monologen.