Organisatie-professionals: uithuilen en opnieuw beginnen?

Woorden doen ertoe. Joe Biden zei het nog maar eens toen een opgewonden menigte het Capitool was binnengetrokken, na opgehitst te zijn door de toen zittende president. Wat volgde waren historische beelden van een stelsel dat ternauwernood overeind bleef, nadat er jaren op ingebeukt was met een sloophamer van woorden, woorden, woorden. Er was uiteindelijk een beslissing van een bedrijf voor nodig om ze te stoppen. De democratie zelf kreeg het even niet meer voor elkaar. Op die historische zesde januari van het nog steeds kersverse jaar 2021 werd nog maar eens duidelijk hoe belangrijk woorden zijn in alles wat wij mensen doen. We kunnen er de werkelijkheid mee proberen te beschrijven, maar ook compleet alternatieve werkelijkheden mee creëren.  En alles daar tussenin – meestal iets daar tussenin.

De organisatie als intersubjectviteit

Des te opmerkelijker dat we er juist op dat punt in een gemiddelde organisatie, die vermeende tempel van onze rationaliteit, zo’n rommelzolder van maken. Natuurlijk, een organisatie is op zich al een fenomeen dat zich ergens tussen fantasie en werkelijkheid bevindt, maar dat betekent nog niet dat hoe groter die fantasiewereld is, hoe beter het gaat. Integendeel.

In organisaties, vooral in het deel dat praatcircus wordt genoemd, worden nieuwe fantasietjes gretig omarmd, opgeslokt en vermengd met de reeds ronddraaiende woordenbrei.

Ze dienen als bypasses, bruggetjes en stoplappen voor wat niet meer zo goed werkt. En net als IT-systemen die een tijdje met touwtjes en elastiekjes bij elkaar gehouden worden, ontstaat een systeem dat geen leidraad meer heeft en immuun wordt voor aanpassingen.

Zelfs narren als Japke-d kunnen dan niets meer betekenen.

Het systeem gaat met zichzelf aan de haal en bestuurlijke flinkte om er iets aan te doen ontaardt zomaar in een catastrofe. Dat werd op 17 december van het net afgelopen jaar nog maar eens pijnlijk – en kennelijk niet ten overvloede - duidelijk door het verschijnen van het rapport van de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag. Onder een eindeloos gebeuk van woorden hadden de wetgever, de rechtspraak en de overheid in een gezamenlijke inspanning de rechtsstaat onderuit gehaald. Honderdduizend Nederlanders, onder wie veel kinderen, waren door de samenwerkende staatsmachten onschuldig, of na het maken van slechts een administratieve vergissing, gelyncht. 

In de spiegel kijken

Niet alleen de drie staatsmachten hebben reden om in de spiegel te kijken; alle Nederlanders hebben dat. Vooral zij die zich beroepshalve met luchtkastelen bezighouden; het intersubjectieve fenomeen dat wij organisaties noemen. Want dat zijn toch steeds meer de plekken waar mensen van vlees en bloed en begiftigd met een brein losgezongen raken van de realiteit.

Organisaties zijn onvolkomen, dat hoort elke student bedrijfskunde te weten. Het is maar een hulpmiddel – niks meer en niks minder. Maar we gaan het toch proberen, proberen om ze ideaal te krijgen, eindeloos. Een bij–effect van corona is een schier eindeloze stroom managementboeken die straks, wie weet, meer schade zal aanrichten dan het virus zelf. 

Over ieder detail wordt een boek geschreven. En dat draagt echt niet bij aan het gezond verstand, zelfs niet een boek over gezond verstand. Zover is het al. Die woordenbrei wordt bovendien voornamelijk steeds geschreven en herschreven voor hen die zich niet met het echte werk bezighouden. De vakmensen zelf hebben er vakinhoudelijk niets aan. 

In die praktijk mogen, zoals bij de Belastingdienst, de mensen slechts uitvoeren. Rüchtsichtslos. Gesetz ist Gesetz. ‘Nee, ik voelde niet de mogelijkheid om van de wet af te wijken,’ klonk bijna in koor uit de kelen van hen die getuigden. Van hoog tot laag. De Directeur Generaal, toch in een machtige positie, wees in zijn verhoor op de sloopkogel van het jarenlange efficiency-denken, waarop ook hij geen verweer had getoond. Het budget voor fraudebestrijding was als een businesscase behandeld – het geld moest op voorhand worden terugverdiend met vorderingen; de vraag of de slachtoffers ergens schuldig aan waren, bleek van generlei belang. Mensen die er iets aan konden doen wisten van niks, mensen die er iets van wisten mochten niks.

De banaliteit van het kwaad revisited!

Beuken op het gezond verstand 

Niet alleen zijn de grondbeginselen van onze rechtsstaat, net als in Washington DC, aan de wortel aangetast, ook die van zindelijk organiseren zijn dat. De allerbelangrijkste vraag bij het inrichten van een organisatie: ”Wie heeft welke autonomie nodig om zijn werk goed te doen?” – wordt die eigenlijk nog wel ergens gesteld…?

Als je naar de eenvormigheid van onze huidige organisaties kijkt, krijg je toch erg de indruk van niet. Overal worden hoofden gescheiden van handen.

Afdelingen worden opgedeeld. Beleid en uitvoering opgedeeld in verschillende werelden. Vrijwel alle organisaties, ook die van de overheid en in de publieke sector, zijn ingericht als managementbureaucratie, waarbij de top de dienst uitmaakt en de werkvloer het uiteindelijk slechts mag uitvoeren. Vervolgens worden er hele legers ingezet om deze basisfout te repareren. Een eindeloze reeks optimalisatie-aanpakken komt nog dagelijks voorbij, zoals Lean, Customer Relationship Management, aanbestedingsprocedures, Myers-Briggs Type Indicator, Persoonlijke Ontwikkel Plannen, Competentiemanagement, Value Stream Mapping, Prince II, PDCA-cirkels, Total Quality Management, Lean, Organizational Change Management, Real Time Strategic Change en andere Large Group Interventions, alsmede sessies om de visie wakker te kussen. Om maar wat bekende spullen  te noemen.[3] 

Het gevolg is een ware kakafonie aan woorden, waarbij met name doordenkers een grote taalcreativiteit aan de dag leggen in de vorm van nieuwe woorden en een eindeloze reeks bijvoeglijke naamwoorden – voor het woord leiderschap staan er al zeker honderd. Hoe goed bedoeld misschien, het resultaat is een ware rommelzolder aan kolder, waar geen mens meer een weg uit weet. En zeker niet zij die het lijdend voorwerp zijn van die manier van abstraheren. Zij voelden zich al machteloos, maar nu krijgen ze er al helemaal geen vat meer op.

Woorden zonder inhoud of begrip. In een eindeloos refrein. Maar ze zijn geen medicijn. Beuken doen ze slechts; als een sloophamer op het gezonde verstand. 

Repareren of opnieuw beginnen?

Repareren van wat in de kern niet deugt en niet meer werkt, maakt dingen alleen maar erger. De doorsnee van onze organisaties is niet meer fundamenteel verbeterbaar. Net als overjarige automatisering. Dat moeten we zo langzamerhand wel vaststellen.

Moeten we dan alles weggooien? Gelukkig niet. Het wereldwijd veel besproken Buurtzorg heeft van dit alles niets nodig. En in de 15 jaar dat ze inmiddels bestaan vond ondanks explosieve groei ook geen enkele reorganisatie plaats. We moeten ons gewoon realiseren dat we ergens in de geschiedenis de verkeerde afslag hebben genomen. Dat iets wat veelbelovend leek inmiddels ruimschoots over zijn houdbaarheidsdatum heen is. Uithuilen en opnieuw beginnen.

We moeten terug naar die afslag. Naar de splitsing tussen ordoliberalisme en neoliberalisme. De splitsing tussen Angelsaksisch en Rijnlands, zoals dat is gaan heten. Daarna hebben we nog steeds een hele weg te gaan, maar bij die afslag deugden nog wel een paar grondbeginselen, waarop we verder kunnen bouwen. Zoals:

• Gereedschap.
  De organisatie is het gereedschap van de mensen. En niet andersom.
• Mandaat.
  De voorste linie heeft het mandaat om de regels toe te passen in plaats van uit te voeren en kan daardoor zorgen voor de menselijke maat. Dat is de betekenis van zelfsturing.
• Verbinding.
  Voor de menselijke maat moet je elkaar in de ogen kunnen kijken, elkaar proberen te begrijpen. 
• Vakmanschap.
  De ondersteunende diensten helpen op de eerste plaats de vakmensen aan de voorkant hun werk goed te doen en daar ook maximaal hun tijd aan te besteden
• Sturing.
  De besturingsfilosofie gaat uit van het antwoord op de vraag waar je autonomie wilt hebben. Daar moet ook op tijd de juiste informatie beschikbaar zijn.
• Inspiratie.
  Niet het organisatiebelang staat voorop, maar dat wat ter plekke georganiseerd moet worden. Ook als dat voorbij de grenzen van de organisatie ligt en er mensen voor nodig zijn die niet bij jou op de loonlijst staan. Als het goed is vloeit dat voort uit de collectieve ambitie, de missie, de bedoeling.
• Vertrouwen.
  Leidinggeven is gericht op het vergroten van de autonomie van de ander en wordt derhalve geschreven met twee worden: leiding geven. 

Woorden doen ertoe. Biden zei het - en zeer terecht. Weinig woorden meer dan veel. Wie wil bijdragen aan het fundamentele herstel van onze rechtsstaat, zeker als hij of zij in dienst is van de Staat, doet er goed aan zich nog uitsluitend te bedienen van de woorden die horen bij deze Rijnlandse grondbeginselen. Zodat de taal waarmee de organisatie wordt weergegeven weer ontdaan wordt van alle bullshit-bingo. Pas dan kunnen organisaties en kan dus ook de Staat weer van iedereen worden. En zijn ambtenaren weer in staat verbindingen te leggen met de leefwereld om daar te zorgen voor rechtvaardigheid en praktisch bij te dragen aan wat echte mensen nodig hebben om hun zelfstandigheid en autonomie te heroveren. Wordt leiding geven weer geschreven met een spatie.

Het boek Rijnlands organiseren dat 1 februari is verschenen  biedt daartoe een handzaam hulpmiddel. Geschreven door Jaap Peters, Jaap-Jan Brouwer, Harold Janssen en Mathieu Weggeman.

Noten

[1] ‘You heard me say before in different context, the words of a President matter, no matter how good or bad that president is. At their best, the words of a president can inspire. At their worst, they can incite.’ Joe Biden

[2] ‘Als ik had geweten dat het zo naar uitpakte voor mensen die kinderopvangtoeslag kregen, dan had ik daar echt iets aan gedaan.’ Loes Mulder, sg szw, openbaar verhoor 19 november 2020.

[3] En ken je BPM? Of TQM? Of BPR, BPO, LSS, MBTI, INK, ISO, BSC, SMART, SAME, Canvas, SCC, SWOT, 7S, Agile, RACI, RASCI, PDCA, Spiral Dynamics, Situationeel Leiderschap, Roos van Leary, Maslow, Enneagram, Belbin, de hoeden van de Bono, Prince II, ITIL, V3i, C3i, ISPL, NEN, MAGIE, AMORE, EFQM, NORTON, MD, Holacracy, Humanocracy, TRUST, Treacy & Wiersema, SpWW, Scrum, DSDM, RUP, Servant Leader, KPI, ABC, Rijnlands, HNW, Management drives, AI, Dragon Dreaming, DevOps, IoT, Cradle to Cradle, Theory U, Ofman KernKwadrant, Insights Discovery, WoW, Ubuntu en de hype Unboss? En dan staan OCM, lean en six sigma er niet eens bij ... Of dingen met zelf; zelfstandige teams, zelfsturing, zelforganisatie, samensturing, de vanzelforganisatie.

Noot redactie
Zie de kennisbankpagina Management modellen.