Komt het Sociaal Contract onder de Druk van Kunstmatige Intelligentie uit?

"In de kern is het sociaal contract de impliciete relatie tussen individuen en instellingen." Jean ‑ Jacques Rousseau in zijn politiek-staatkundige verhandeling 'Du Contrat Social, ou Principes du Droit Politique' (1762). De geschiedenis leert dat de discussie over het sociaal contract het meest prominent is in tijden van brede economische, sociale en politieke onrust: "Growing automation adoption and the introduction of artificial intelligence in the workplace are likely to be disruptive. Prior work suggests that between 40 million and 150 million workers in advanced economies may have to change occupational categories, and almost everyone’s job will change." signaleert het McKinsey Global Institute (MGI) in het rapport 'The Social Contract in the 21st century'. Het wordt tijd om de filosoof Rousseau opnieuw uit de kast te halen.

"De mens wordt vrij geboren maar steeds is hij geketend. Er is iemand die denkt dat hij de meester van anderen is, maar hij is meer verslaafd dan zij. Hoe is deze verandering tot stand gekomen? Ik weet het niet. Wat kan het legitiem maken? Dat is een vraag die ik denk te kunnen beantwoorden." Zo kwam Rousseau aan zijn 'sociaal contract'.

"In de kern is het sociaal contract een impliciete tegenprestatie voor individuen: zij leveren bijdragen met hun talenten, energie, tijd, en vaardigheden. Zij werken samen met organisaties in de publieke en sociale sector en met particuliere bedrijven om welvaart te bereiken en risico's en verantwoordelijkheden te delen. In ruil daarvoor verwachten zij enkele specifieke resultaten." 'Resultaten' zoals inkomen, maar ook voorzieningen resp. sociale zekerheid. D.i. zoals MGI het sociaal contract definieert in hun onderzoek. O.i.v. maatschappelijke en disruptieve ontwikkelingen signaleert MGI dat het sociaal contract nu, opnieuw, onder druk staat.

MGI "Life has changed substantially for individuals in advanced economies in the first two decades of the 21st century as a result of trends including disruptions in technology, globalization, the economic crisis of 2008 and its recovery, and shifting market and institutional dynamics. Overall, the 21st century has brought opportunities and economic growth and the prospect of more to come as the century progresses, through developments in science, technology and innovation, and productivity growth. In many ways, outcomes so far for individuals have been for the better."

Maar er is, niet verrassend, ook 'een keerzijde aan deze medaille van voorspoedige economische ontwikkeling': "Hoewel de beschikbaarheid en kosten van veel goederen en diensten sterk zijn verbeterd resp. gedaald, zijn de kosten van basisbehoeften zoals huisvesting, gezondheidszorg en onderwijs toegenomen en eisen ze een steeds groter deel op van het inkomen. (….) Loonstagnatie-effecten tasten het welzijn van de onderste- en middenlagen van de bevolking aan. Pensioenen worden teruggeschroefd. (….) Hoewel de gemiddelde welvaart voor individuen is hersteld tot het niveau van voor de crisis, ligt het financieel vermogen van het gemiddelde individu nog steeds bijna een vierde onder het niveau van voor de crisis. Dit draagt bij aan de toenemende economische onzekerheid en onderlinge ongelijkheid in rijkdom en welvaart."

Aanvullend daarop signaleert MGI "De groeiende acceptatie van automatisering, robotisering en de introductie van kunstmatige intelligentie op de werkplek zullen zeer waarschijnlijk van disruptieve invloed zijn. Eerder onderzoek suggereert dat tussen 40 miljoen en 150 miljoen werknemers in geavanceerde economieën mogelijk inhoudelijk van functie dienen te veranderen en dat bijna iedere werknemer van baan verandert."

Tegelijkertijd (NB: 'kunstmatige intelligentie c.s. zijn zeker 'hot issues' momenteel) verschijnt deze week van MIT Sloan i.s.m. It-er SAP het rapport How AI Changes the Rules. Eén van de conclusies uit dit onderzoek "AI will require an increased focus on risk management and ethics.": "Begrijpen hoe AI-systemen tot hun conclusies komen, is zowel een opkomende best practice als een noodzaak om ervoor te zorgen dat de menselijke intelligentie die AI-systemen voedt en onderhoudt, gelijke tred houdt met de vooruitgang van deze technieken." MIT Sloan & SAP spreken zich niet uit over de implicaties van kunstmatige intelligentie voor de werkvloer c.q. voor het sociaal contract dat je organisatie heeft met de werknemers, overigens ook met andere stakeholders waar onder je klanten. Maar dat die invloed bestaat, dat 'lees je tussen de regels door'.

Wat MGI voorstelt om het sociaal contract o.i.v. de opkomst van kunstmatige intelligentie te waarborgen, is een 'aanpassing van het sociaal contract aan de 21ste eeuw': "Er is veel verbeterd voor zowel particulieren als werknemers, consumenten en spaarders in de eerste twee decennia van de 21ste eeuw - een periode van zowel een financiële crisis en massale onrust als vooruitgang in technologie, globalisering, veranderende marktdynamiek. Verdere vooruitgang door technologische ontwikkelingen, innovatie en meer economische groei worden verwacht. Het is belangrijk dat deze voordelen worden behouden en dat kansen volledig worden benut en verder uitgebreid. Dit kan gebeuren door voortdurende economische en productiviteitsgroei, zakelijke dynamiek, investeringen in economieën, technologie en innovatie, een voortdurende focus op banengroei en het creëren van kansen voor werknemers, focus op het concurrentievermogen van bedrijven en economieën in een snel veranderende wereldeconomie." Interessante tijden, dat zijn het zeker.

"Nu ik de ware beginselen van politiek recht heb vastgelegd en heb geprobeerd de Staat een basis te geven, zou de volgende taak van de Staat zijn deze basis te versterken door middel van buitenlandse betrekkingen. Dat zal wetgeving met betrekking tot landen, handel, het recht op oorlog en verovering, publiekrecht, concurrentie, onderhandelingen, verdragen, enz. met zich meebrengen. Maar dit alles komt neer op een nieuw onderwerp dat veel te groot is voor mijn beperkte omvang. Zoals het nu is, heb ik een groter bereik dan ik zou moeten hebben." Jean ‑ Jacques Rousseau in 1762. Waarbij hij, waarschijnlijk, nooit zou hebben verwacht dat het 'groter bereik' van zijn werk zich tot in de 21e eeuw zou uitstrekken.

Aan de andere kant, zoveel lijkt er in ruim 250 jaar niet veranderd als het gaat om aandacht voor het sociaal contract: de aanbevelingen tonen overeenkomsten. Wie weet wordt met een tijdige 21e-eeuw-aanpassing van dit 'contract' de druk van kunstmatige intelligentie weerstaan, in het algemeen door de samenleving en meer specifiek door je organisatie als werkgever.

Lees event. ook Is het ethisch jongeren op te leiden voor een vak dat er straks niet meer is?

Willem E.A.J. Scheepers, organisatie ontwikkelaar en universitair docent; auteur van o.m. ‘De Visie van de Organisatie, een Arbeidsmarkt met Mens en Robot, Leiderschap binnen een Uitdagende Toekomst‘.