'Wilde neuronen', taal en change

Er is momenteel veel discussie over de vraag waar het bewustzijn zetelt in ons brein, maar ook hoe het ontstaan is. Bij veranderingen en leren is dit van belang. De vraag hoe ons brein zich heeft ontwikkeld door de evolutie heen geeft inzicht in de wijze hoe we dingen leren, en welke mogelijkheden en onmogelijkheden ons brein heeft. Belangrijk wanneer we kijken naar organisaties. Momenteel wordt met name Daniel Dennetts meest recente boek ‘Van bacterie naar Bach en terug’ als een belangwekkend werk gezien als het gaat over de ontstaansgeschiedenis van bewustzijn. Dennett is een complexe denker. Zijn boek staat in veel kasten, maar ik vraag me af wie het echt zullen lezen. En heb persoonlijk meer met een ander nieuw boek: 'Creativity' van Elkhonon Goldberg.

Wat Dennett zegt is eigenlijk dit:

-op zeker moment in de evolutie is de mens taal gaan ontwikkelen uit een basale oertaal;

-imitatie van elkaar heeft er toe geleid dat mensen taal zijn gaan verspreiden;

-Dennett hanteert hier het concept van ‘memes’: mentale ‘virussen’ die zich onder mensen verspreiden, zoals ziekteverwekkers dat ook doen;

-deze memes, of: taal, hebben zich steeds verder geperfectioneerd in de overlevering van generatie op generatie;

-taal heeft vervolgens bewustzijn, religies en culturen geschapen; en

-onze ideeën zijn niet meer dan een enorme hoeveelheid ‘memes’ die we in stand houden door taal.

Dennett heeft het over ‘wilde neuronen’ die de taal mede vorm hebben gegeven. Eigenlijk heeft hij een wat chaotisch concept van de menselijke geest. Niet zonder spot en zelfs enig dédain legt hij zijn tegenstanders over de knie, doordacht, zij het voor mij niet altijd overtuigend. Dennett gaat ook uit van een ‘belief’, net als vele anderen. Atheïst als hij is, zet hij in een brede, lastig leesbare kennisexhibitie uiteen dat er geen duidelijke richting heeft gezeten in de vormgeving van ons bewustzijn, en daarbij is een intelligente designer uitgesloten. Het ontstaan van ons bewustzijn, als we het al hebben, is een toevallige samenloop van omstandigheden. Mogelijk is ons bewustzijn een enorm pakhuis van memes, overleveringen en gedachtengoed dat we imiteren. Daarin staat Dennett niet alleen.

Ik ben niet zo’n Dennett-fan. Ik vind het indrukwekkend wat hij schrijft, hoor, maar ik lees liever een neurowetenschapper als Elkhonon Goldberg, die in zijn boek ‘Creativity’ prachtige dingen schrijft over hoe het werkt in ons brein. Hij stelt net als veel andere biologen en dus ook filosofen als Dennett, dat taal ons onderscheidt van de dieren.

Goldberg houdt het echter simpeler. Patroonherkenning, mentale representaties en taal zijn de drie zaken die zijn verhaal dragen. Deze zaken vormen samen ons denken, onze levensbeschouwing, de manier waarop we over onszelf denken en dus ook onze voornemens. En hij zegt al een aantal boeken achter elkaar hetzelfde: verschillende hersendelen werken samen bij het formuleren van die woorden. Woorden zijn een enorme prestatie van ons brein, dat sterk overeenkomt met niet-talige familieleden als chimpansees en bonobo’s. Ze scheppen onze cultuur, wetenschap en andere zaken die relevant zijn om te overleven. Achter één enkel woord gaat een hele begrippenwereld schuil.

Het gaat ook om de relatie tussen perceptie en woord. Deze twee zaken beinvloeden elkaar. Woord verandert perceptie en perceptie verandert het woord. Mensen die het fenomeen framing kennen, weten dit. Maar er is meer. Als we werkwoorden gebruiken, dan zien we gebieden oplichten in ons brein die ook oplichten als we de handeling doen die we met dat werkwoord beschrijven. Je zegt bijvoorbeeld ‘lopen’ en dan wordt hetzelfde hersengebied actief als wanneer je daadwerkelijk gaat lopen.

Hieruit valt af te leiden dat taal niet, zoals lang is gedacht, in één gebied zit. En verder betekent het nog iets. Wie zijn organisatie wil veranderen, zal taal moeten gebruiken die dicht bij het werk van de mensen staat. Wie te abstract blijft praten over leren en veranderen, zal de hersengebieden activeren die dichter staan bij filosoferen en analyseren, dan bij de praktijk. Ik zou zeggen: laat dat aan de Daniel Dennetts over.

Je wilt graag dat je cultuurveranderingsboodschap een meme wordt, maar dat zal toch alleen gebeuren wanneer je de mentale representaties van mensen raakt. Hoe? Met de juiste woorden. Woorden die dicht staan bij de acties die ondernomen moeten worden.  Woorden die percepties veranderen, percepties die op hun beurt de taal en acties op de werkvloer veranderen. Mooi he.

Bert Overbeek is trainer, coach en verzorgt workshops en lezingen. Zijn top 3-boek ‘Diversiteit’ is verkrijgbaar bij managementboek.nl en bij iedere andere boekhandel. Bert is via zijn hotmail account te bereiken: bert_overbeek@hotmail.com