Ons brein, de klimaatopwarming en de ING-topman: brrrr!

Ons brein is een fopspeen. Er zit een hersendeeltje in dat nadenkt over de lange termijn, en daar slaat een golf van impulsen overheen dat uit breindelen komen, die er in de evolutie veel eerder waren. Stel, je hebt bedacht dat volgend jaar het jaar moet worden van de zuinigheid. Je wilt op je penningen gaan broeden als een meerkoet op zijn eieren. Dat is een lange termijn idee, nietwaar?

En plotseling loop je op 17 januari een paar geweldige schoenen tegen het lijf. Of de nieuwse iMac. En na rijp beraad van 30 seconden besluit je dat je deze verleidelijke artikelen moet hebben. Je maakt er iets magisch van, en zegt tegen iemand die een wenkbrauw optrekt, dat dit niet voor niets op je pad is gekomen. Nee, die schoenen of die iMac zijn speciaal voor jou gemaakt.

Een week later denk je weer aan je goede voornemen van zuinigheid en je voelt je een beetje schuldig. Om je geen roekeloze ADHD’er te voelen, begint je te brein een mouw te passen aan je inconsequente gedrag, en dat vindt het in een compromis. Zuinig zijn moet, zeker, maar je was even niet zo sterk. Accepteer het van jezelf, en vanaf nu is het afgelopen.

Drie weken later erger je je aan je auto, en vindt dat je na 5 jaar rijden wel weer eens aan iets nieuws toe bent. Samen met je partner ga je een gezellig middagje autodealers langs en in aantrekkelijke automobielen rijden. Bij binnenkomst praat je nog wat over het budget, maar de auto die je koopt ligt daar behoorlijk boven.

‘Maar we kregen behoorlijk wat terug voor onze oude auto, en de verkoper haalde er toch nog een paar duizend vanaf,’ voeg je er blijmoedig aan toe, alsof je het buitengewoon goed voor elkaar hebt. Tegen je partner zeg je met klem, dat hij of zij vanaf nu echt heel zuinig moet doen. Er wordt even niet buiten de deur gegeten, en we gaan deze zomer niet al te duur op vakantie.

Dus je lange termijn uitgangspunt blijft als een richtsnoer in tact, en dat geeft je een vals gevoel van veiligheid. Het onaangename gevoel, dat je spilzieke gedrag oproept in de diepste krochten van je geest, verdring je. Je voelt het wel, het knaagt ergens, maar je zet de Evergreen top 1000 aan, en zingt het weg.

En dit is wat ik bedoel met de opmerking dat ons brein een fopspeen is. Het maakt ons van alles wijs, en het breit van alles recht dat zo krom is als de regenboog. Degene met het beste verhaal overtuigt ons al snel, ook al klopt er geen totempaal van, want uit allerlei onderzoeken is gebleken dat wij zeer gevoelig zijn voor mensen die ons een veilig gevoel geven, en die zelfverzekerd en overtuigend zijn. Niets prettiger na al die uitgaven, dan een geboren oplichter, die we niet doorzien maar juist veilig en verstandig vinden, en die ons met een knipoog bevestigt in onze impulsaankopen, bijvoorbeeld door te zeggen dat je van het leven moet genieten; een argument dat je tegenwoordig steeds vaker hoort om allerlei overtredingen te begaan tegen afspraken met jezelf. Drink je regelmatig teveel? Geeft niet, pluk de dag. Rook je je longen stuk? Ach, je moet ergens aan dood gaan, als je er maar van geniet. Ben je vreemdgegaan? Joh, waar maak je je druk om? Leuk toch? Gewoon niet over nadenken, je moet van het leven genieten. Enzovoort, und so weiter.

Zijn we dan dom? Ja, een beetje wel. Ons brein misleidt ons. Het is ingesteld op veiligheid en op lekker voelen. En het is niet consequent. Want het bevat twee tegengestelde systemen. De prefrontale cortex en ons limbische systeem. Het eerste is de zetel van ons bewustzijn, doet aan plannen en goede voornemens en probeert zijn wil aan het totale systeem op te leggen. Dat vindt het limbische systeem niet goed. Zodra dat actief wordt, worden we impulsief en bevredigen we primaire behoeften, zoals seksuele begeerte, drankzucht, koopdrang, honger en het verlangen naar dopamine, serotonine en endorfine, de zogenaamde lekkere stofjes.

Als daarin voorzien wordt, voelen we ons lekker. En reken er maar op, dat we -hoogopgeleid of niet- heel erg vaak verkeerde inschattingen maken. En onverstandig handelen. Korte termijnbevrediging prefereren boven verstandig lange termijn handelen. En het brein vindt het best. Vooral als het limbische systeem dwars door de veel verstandiger prefrontale cortex heen begint te tetteren.

Heel veel problemen op onze aarde blijven hierdoor in stand. Denk aan de opwarming van onze aarde. Wanneer we lekker vitamine D uit de zon zitten te slorpen op een zomerdag, en deze ster bakelt op onze huid, zijn alle kusten veilig, en wie bekommert zich dan nog om klimaatproblemen? En als je een ING-topman bent, en je kunt hier en daar wat penningen graaien, waarom zou je dan denken aan de morele kant van de zaak?

Ons brein houdt ook van lekker simpel. Dan kan het energie besparen, bijvoorbeeld om energie over te houden voor een avondje bowlen of trance dancen met een zootje XTC in je romp. Lekker simpel debateren, daarin voorzien steeds vaker politici. Je roept iets over migranten, of zegt dat Sylvana Simons achterlijk is, en hallelujah, daar hobbelt de volksmenigte in gele hesjes achter je aan.

Wat moeten we hiermee? Laat ik het, geheel in de sfeer van onze tijd, dan ook maar simpel zeggen. Verstandiger worden. Beter nadenken, en onze goede voornemens wèl in de praktijk brengen. Maar dan voel je je niet zo lekker, misschien. Dus heel veel vertrouwen heb ik er niet in, in de ontwikkeling van de mensheid. Waarschijnlijk zijn we in het jaar 3500 nog steeds op zoek naar troggen om ons vol te stoppen met lekkernijen, ook al zijn we veranderd in bolbuikige regentonnetjes. In een wereld van overstromingen, aardbevingen en ontwortelende stormen. Maar ja, Bert, hoor ik u al zeggen, zo is het wel genoeg. Nu eerst even de kerstdagen. En nee, we zijn geen vegetariërs…