Het geloof in wetenschap, is dat een religie?

Er waart een spook door onze westerse wereld, dat de schijn van weldenkendheid wekt, maar dat niet heel veel meer is dan een geloof. En een van de kenmerken van een geloof, is dat ze de verdiensten en successen van haar voorbeelden uitvergroot, en de beperkingen graag aan het zicht onttrekt.

Om wat voor geloof het gaat? Het geloof in wetenschap. Ja, ja, je hoort het goed. Het geloof in wetenschap. Hoe kan dit nou, zal je je misschien afvragen. Wetenschap is toch het tegenovergestelde van geloof; hoe kan je er dan een geloof van hebben? Een begrijpelijke vraag en een begrijpelijke reactie. Ik zeg dan ook niet dat de wetenschap zelf een geloof is, maar wel dat er zoiets bestaat als een geloof in wetenschap. Niet iedereen die van wetenschap houdt, wordt een wetenschapsaanhanger. Maar er zijn heel wat mensen, die denken dat iets waar is, omdat het wetenschappelijk bewezen is.

Eerst maar eens vertellen wat mooi is aan wetenschap. Wetenschap kan ons veel leren over de natuur, kan ons dwingen om dingen in een breder verband te plaatsen, en leert ons bescheiden te zijn over de verbanden tussen feiten, die we geneigd zijn te leggen, en de conclusies die we trekken. Wetenschap kan ons geweldige diensten bewijzen bij verbetering van transport, het huishouden, het bestrijden van ziektes, het opwekken van energie, het bedwingen van water en bij de verwerving van voedsel. Er zijn veel meer voordelen te noemen, maar ik beperk me even tot deze greep.

Het is dus niet gek dat mensen vrolijk worden van wetenschap. Maar dat betekent nog niet dat wetenschap een gouden kalf is waar we achter aan moeten hobbelen. En dat zie ik steeds vaker in professionele omgevingen, en in kranten die de meest krankzinnige weetjes opnemen in hun wetenschappelijke bijlage; bijvoorbeeld zaken als het paringsgedrag van een wandelende tak, het aantal wentelingen per aards etmaal van een onbeduidend maantje ergens heel ver weg of het begrafenisritueel van een stam in het Amazonegebied. Alles is interessant voor wie zich overal voor interesseert, maar we hoeven natuurlijk niet net te doen alsof iedere boer die een wetenschapper laat ultra-belangrijk is voor het welzijn van de mensheid, of voor het bedrijfsleven of de economie.

Maar dat is voor sommige mensen wel zo. Die denken dat de wetenschap, en alleen de wetenschap, waarheid bevat. Die gaan ervan uit dat dingen waar zijn, omdat de wetenschap het gezegd heeft. Hoewel iedereen weet dat 100 jaar geleden onze vrienden professoren ons een totaal ander wereldbeeld voorhielden dan tegenwoordig, en de meeste van onze wetenschappelijke inzichten over 50 jaar al totaal zullen zijn veranderd, gaan wetenschapsgelovigen op in het idee, dat onze huidige wetenschappelijke beelden van de werkelijkheid wel juist zullen zijn. En ze zien het zelfs als de absolute waarheid.

Het sterkst zien we dat als het gaat om religie. Het merendeel van de mensen op deze wereld gelooft in een godheid, of in een of ander spiritueel kader. Dat is volgens onze wetenschapsreligieuzen een vorm van achterlijkheid. Volgens hen heeft onze wis- en natuurkunde, onze biologie en ons moderne inzicht in de natuur ‘bewezen’ dat er geen andere wereld kan bestaan. En hoewel de atheïstische wetenschapper Stephen Hawking ergens zegt, dat er heel wat dimensies zouden kunnen zijn, die toegesloten blijven voor onze zintuiglijke waarneming door zijn sjofele drie-dimensionaliteit, weten een aantal mensen zeker dat ze het bestaan van een hogere intelligentie, een hiernamaals, een niet door het brein bestuurde ziel of een andere wereld kunnen uitsluiten.

Zij worden daarin gesteund door een zeer omvangrijk korps wetenschappelijke hotemetoten, soms zeer briljant in hun vakgebied, die met klem en zekerheid beweren dat alles dat bestaat is opgebouwd uit de bij ons bekende materie. Het lijkt, alsof dit het gevolg is van diepgaand onderzoek, maar dat is het niet, want de uitkomsten van hun onderzoek zijn meestal al het gevolg van hun aannames. En laten we eerlijk zijn, hoe kunnen we bewijzen dat er zaken liggen buiten de ons bekende materie?

Onze waarneming is beperkt, en dat is onze meetapparatuur ook. Natuurlijk is het knap wat we allemaal wel kunnen. En mensen zijn soms ongelooflijk briljant als het om hun vakgebied gaat, maar dat maakt hen nog niet tot deskundigen, die met zekerheid kunnen uitsluiten dat er een andere wereld zou bestaan. Toch worden wetenschappers en ook managementwetenschappers die dat wel geloven, minder serieus genomen.

Wat de wetenschap zegt, is niet altijd waar, maar vaak de onvoltooide samenvatting van een zoektocht naar hoe de dingen zijn. Mooi voorbeeld daarvan is het verhaal, dat enige tijd in zwang was, dat vrouwen konden multitasken en mannen niet. Het verhaal werd overgenomen door de halve wereldpers, als het niet de hele was, maar het bleek bij herhaling van het onderzoek niet waar. Toch hebben wetenschapsreligieuzen het lange tijd verkocht als een waarheid. Hen ontbreekt het besef, dat we misschien een tipje van de waarheidssluier met wetenschap kunnen optillen, maar dat het meeste zich aan onze theorie en waarneming onttrekt.

Waar je ook weinig wetenschapsfanatici over hoort, is de reeks misstanden die wetenschap teweeg heeft gebracht. En dan heb ik het nog niet eens over de kinnesinne, die tussen hoogleraren speelt, of over mensen die ten onrechte Nobelprijzen kregen, terwijl hun anoniem gebleven collega’s hem eigenlijk verdienden. Nee, ik heb het over alle ellende die wetenschap heeft veroorzaakt. Oorlog, bewapening, ontbossing, plastic zeeën; het zijn zomaar wat voorbeelden van destructie, die zonder wetenschap niet mogelijk zouden zijn geweest.

Wetenschappers kletsen zich vaak een slag in de rondte om te ontkennen dat wetenschap verantwoordelijk is voor dit soort misstanden, maar zoals godsdienst tot terrorisme kan leiden, zo kan wetenschap leiden tot andere ellende.

Dus laten we de voetjes op de grond houden, en niet als half-fanatici achter de wetenschap aanhollen alsof het onze nieuwe godsdienst of een nieuwe absolute waarheid is. Goed nadenken over het gebruik is aanbevelenswaardig. En weten hoe weinig we weten. Dat laatste vooral. En dan toch, met een voorzichtige twinkeling in de ogen, dan toch een heel klein beetje houden van de echte, de mooie, de ingetogen wetenschap. Die meer met wijsheid doorkneed is, dan met welbespraakte hooglerarenarrogantie. Daar hebben ook organisaties nog wat aan.

Trainer en coach Bert Overbeek schreef het boek 'Goden en goeroes', dat handelt over spiritualiteit en wetenschap op de werkvloer. Dit boek is het derde deel van een diversiteitsdrieluik dat hij dit jaar voltooide.