Help, mijn baas is een narcist!

Je hebt er vast wel eens over gehoord, CEO’s van grote bedrijven zijn allemaal narcisten. Verschrikkelijke managers die zichzelf helemaal geweldig vinden, totaal geen gevoel voor hun medewerkers hebben, nietsontziende machtswellustelingen die met hun hang naar succes onverantwoorde risico’s nemen en zo hele bedrijven aan de rand van de afgrond brengen.

En die zijn er.  Zonder enige moeite kun je op internet lijstjes vinden met bekende namen van narcistische CEO’s. Gelukkig heb met die mensen in de praktijk waarschijnlijk maar weinig te maken. Maar wat nu als je denkt dat jouw leidinggevende een narcist is, hoe herken je dat en hoe kun je daarmee omgaan?

Hoe herken je een narcist?

Vaststellen of iemand een narcist is, is werk voor psychiaters. Dat is helaas iets complexer dan nagaan of de persoon in kwestie aan de criteria van narcisme uit de DSM-5 voldoet. Bovendien is een narcisme een spectrum, je kunt wat lichte trekken hebben, volledig narcist zijn en alles wat er tussen zit. Zelf de diagnose stellen is dus te hoog gegrepen, maar waar kunnen we dan in de praktijk de narcist aan herkennen?

Allereerst, narcisten als leidinggevende zijn vaak ontzettend leuke, aardige, sociaal-vaardige, onderhoudende en charismatische mensen, iedereen loopt met ze weg. Ze zijn succesvol, ambitieus, werken hard, kortom iedereen vindt ze geweldig. En zelf vinden ze dat ook, en daar zit ’n beetje het probleem. Narcisten vinden zichzelf heel speciaal en ze fantaseren graag over uitgebreide successen, macht, schoonheid en de ultieme liefde. Daarin willen ze continue bevestigd worden, dus omringen ze zich graag met bewonderaars. Bovendien vinden ze dat hun superioriteit ook privileges met zich meebrengt, ze zijn zo geweldig dat hen meer toekomt dan anderen (Quod licet Iovi non licet bovi). Tot zover is het nog vooral interessant en vermakelijk. Maar er zitten ook wel een paar donkere kanten aan narcisme. Ze kunnen zonder enig probleem gebruik/misbruik van iemand maken voor hun eigen gewin. Ze zien hun collega’s en ondergeschikten vooral als hulpmiddelen voor het realiseren van hun volgende grote succes. Dat kunnen ze gemakkelijk omdat ze weinig empathie hebben. Ze voelen weinig behoefte om zich in de positie van anderen te verplaatsen of om rekening te houden met de gevoelens van anderen. En daarnaast kunnen ze ook nog eens erg jaloers en arrogant zijn.

En waar gaat het dan mis?

Heel vaak gaat het helemaal niet mis, in de zin dat het bedrijf in de afgrond gestort wordt of iets dergelijks. Sterker nog, heel vaak zijn narcisten succesvol omdat ze grote zakelijke risico’s durven te nemen. Zij zijn immers zo geweldig dat het eenvoudigweg niet mis kan gaan. En als de gokjes inderdaad een paar keer goed uitpakken, zijn zij natuurlijk helemaal de held/heldin. Verder zijn ze volledig aan hun werk toegewijd, ze werken letterlijk dag en nacht en ze hebben een enorme output. De bazen zijn altijd zeer tevreden over hun narcistische onderknuppels.

Waar het wel misgaat is bij de mensen om de narcisten heen. Narcisten verwachten volledige en onvoorwaardelijke bewondering, iets als kritiek is onbestaanbaar en wordt onmiddellijk gezien als verraad. Hoe durf je aan mijn superioriteit te twijfelen! En dan wordt er meteen hard uitgehaald. Als je niet langer bruikbaar bent voor het realiseren van grote successen wordt je simpelweg aan de kant geschoven of zwart gemaakt. In de entourage van de narcist passen alleen kritiekloze adepten.

Behalve voor de medewerkers zelf is dat op termijn natuurlijk ook zeer nadelig voor de organisatie. Er is geen ruimte voor kritiek, verbetering, nieuwe inzichten, ontwikkeling van medewerkers of successieplanning. Er is immers niemand die ook maar in de schaduw van de narcist kan staan. Uiteindelijk is er in gezonde organisaties geen plek voor narcisten, maar het kan lang duren voordat ze weg zijn en helaas zijn organisaties ook vaak geneigd om weer narcisten op leidinggevende posities aan te nemen. Kortom, iets om maar mee te leren leven?

Hoe moet je omgaan met een narcistische manager?

Als jij jouw leidinggevende herkent in de bovenstaande beschrijving zijn er in theorie drie oplossingen. 1) Niks doen, in de praktijk bijna altijd de beste oplossing. 2) Weggaan. 3) De narcist veranderen. We lopen deze drie mogelijkheden even langs.

1. Niks doen. Als je ermee leven kunt en je bent bereid je aan te passen aan de grillen van je narcistische baas dan kun je er ver mee komen. Je moet dan precies doen wat je baas van je verlangt en bij voorkeur voordat je erom gevraagd wordt. Verder moet je altijd de juiste mate van adoratie en bewondering ten toon spreiden en moet je loyaliteit boven iedere twijfel verheven zijn. Dit lijkt een fijne oplossing maar de meeste mensen houden het niet vol. Dus hoewel niets doen bijna altijd een goede oplossing is, is het in dit geval misschien te hoog gegrepen.
2. Weggaan. Ontslag nemen en een andere baan zoeken. Dit lijkt een drastische oplossing maar deze is wel effectief. Hou er wel rekening mee dat de invloed van narcist groot is. Een andere baan in hetzelfde bedrijf kan een beetje tricky zijn, je narcistische baas zal ongetwijfeld haar mening over jou doorspelen aan je nieuwe baas/bazin. Vertel onder geen voorwaarde de werkelijke reden van je ontslag aan je baas. Ze kunnen er niets mee, ze doen er niets mee, en jij schiet er niets mee op. Zonder kleerscheuren de uitgang halen is het parool.
3. De narcist veranderen. Dit is het kansloze scenario. De narcist gaat niet veranderen, waarom zouden ze, het gaat toch helemaal geweldig? Bij echte narcisten zijn er geen aanknopingspunten om het gedrag bespreekbaar te maken, ze staan absoluut niet open voor kritiek en voor je het weet krijg je de wind van voren.

Voor gevorderden hebben we nog een vierde oplossing. Hoewel narcisten zichzelf geweldig vinden en dit hoog van de toren blazen zijn ze diep van binnen vaak onzeker en angstig. Ze weten namelijk zelf ook wel dat een groot deel van hun status op niets gebaseerd is. Zelfs een narcist heeft wel eens een moment van onzekerheid of twijfel. Als jij in staat bent om een deel van die angst weg te nemen word jij een persoon die ze niet willen missen en daarmee krijg je een speciale positie. Je kunt proberen een vertrouwenspersoon te worden, iemand die hun diepere drijfveren en angsten begrijpt, accepteert en ze ermee helpt. Dat is een lange weg en de uitkomst is onzeker, maar als de drie gepresenteerde oplossingen niet werken kun je altijd deze laatste nog proberen.

Gern Huijberts is de auteur van “Zinloos op de Zuidas”, een humoristisch boek waarin het alledaagse kantoorleven beschreven, geanalyseerd en gefileerd wordt. Hij is ruim vijfentwintig jaar werkzaam als manager in het internationale bedrijfsleven. “Zinloos op de Zuidas” is te koop als e-book en als paperback bij bol.com en te bestellen via de boekhandel.