De digitale toekomst: Meer banen, maar minder zekerheid door algoritmes en robots...

Wie de kranten en het internet volgt, weet dat er van alles voorspeld en gezegd wordt over de digitale toekomst en over innovatie. Maar dat het een thema is, mag blijken uit een Mercer-onderzoek waarin liefst 96% van de Nederlandse bedrijven zegt dat ze innovatie belangrijk vinden. En dat lijkt logisch, met het oog op de technologische ontwikkelingen van onze tijd. Techzine, een internetmagazine meldde op 17 september 2018 dat er rond 2025 75 miljoen banen op de werkvloer zijn overgenomen door robots en computers. Maar….door de nieuwe technologie komen er liefst 133 miljoen banen bij!

Deze informatie spreekt eerdere prognoses tegen die veel banenverlies voorspellen. En het is niet zomaar een losse flodder, een of ander rommelig onderzoekje. Het gaat om een World  Economic Federation (WEF) onderzoek dat onder topmensen en specialisten in 12 industrieën plaatsvond. De effecten van automatisering zijn heel verschillend per industrie. In de mijnsector en bij bedrijven gericht op consumenten en informatietechnologie gaan veel banen verloren. Bedrijven die professionele diensten aanbieden hebben minder last van de ‘vierde industriële revolutie’.

Het WEF-onderzoek vermeldt wel dat je er met je huidige vaardigheden niet meer komt. De banen van straks vereisen andere dingen van je. Meer dan de helft van de werknemers bij grotere bedrijven hebben herscholing nodig. 2/3 van de medewerkers geeft in het Mercer-onderzoek aan onvoldoende ‘tools’ te hebben om ‘straks’ mee te kunnen in het digitale tijdperk. Bedrijven zijn echter nog niet van plan om mensen op minder belangrijke posities scholing aan te bieden; iets dat de WEF adviseert om juist wel te doen. Overigens is de zogenaamde lange termijn zekerheid van een baan kleiner; er zal steeds vaker een beroep worden gedaan op contractors en freelancers.

Een moderne (in mijn jargon: switchende)  leider, die niet weet wat ons in die 4^e industriële revolutie te wachten staat, zal mogelijk te weinig effectief zijn. Veel veranderingen beginnen met hypes in de managementwereld. Zo was daar na een zwerm van LEAN-consultants ineens de breinhype, het agile denken, vervolgens het woord ‘disruption’ en nu zijn er dan al weer enige tijd big data, algoritmes en al die andere termen rondom de digitale revolutie. Je herkent hypes in de praktijk aan het feit dat bedrijven er ineens lezing na lezing over bestellen, dat de cursussen erover vol raken, en last but not least dat mensen de woorden die erbij horen voortdurend noemen. Bij enig doorvragen blijkt dan vaak dat de als vernieuwend gepresenteerde hypes ingepast zijn in een oude manier van werken. Kort gezegd: er verandert niet veel; alleen de taal is ‘vernieuwd’. Mensen zijn, zo blijkt keer op keer in onderzoeken, gevoelig voor een goed verhaal, en zeker als dit enigszins met emotionele of gepassioneerde bombarie verteld wordt, dan staan we er wagenwijd voor open. Hoger of lager opgeleid maakt dan niet uit. Wie denkt dat de mens rationeel handelt, loopt in recente neuro- en biopsychologische publicaties steeds vaker tegen een muur op. De mens handelt waarschijnlijk namelijk niet rationeel, maar bouwt zijn rationalisaties op zijn emoties en gevoelens.

Laatst zei een promovendus het nog: het gaat mij niet zozeer om de feiten en de statistieken, maar vooral om de beleving. Of die beleving gevoed wordt met placebo’s of feiten maakte hem niet zo veel uit. Business is geen wetenschap, voegde hij eraan toe. Organisaties streven echter voortdurend naar een zo objectief mogelijke meetbaarheid. Kritische opmerkingen zijn dan welkom.Zeker als het gaat over onze toekomst. Daarover bestaat een enorme informatiestroom. De robots komen, roepen media ons toe, computers raken meer en meer verbonden, transacties lopen via internet, big data gaan een vlucht nemen, start ups verdrijven bestaande bedrijven en veranderen in exponentiele organisaties, winkels zullen steeds beter weten hoe ze je moeten bedienen, mensen zullen overvleugeld worden door intelligentere wezens, die ze zelf gecreëerd hebben. Er zijn computers die net zo goed componeren als Bach, zichzelf het moeilijke spel Go aanleren en mensen verslaan en uiteindelijk zullen we steeds afhankelijker worden van augmented reality, algoritmes, 3D printers en…wel, alles wat er verder komen gaat.

Veel IT-mannen en –vrouwen zijn natuurlijk euforisch, het is immers hun vakspecialisme, en wijzen vooral op een prachtige toekomst. Het wordt allemaal geweldig, en ja, dames en heren: het gaat gebeuren. Ze doen de ene voorspelling na de andere, en het is allemaal even positief. Niet gek, want het legt IT’ ers geen windeieren. Maar gaat het allemaal zo’n vaart lopen?

Tja, en dat weten we dus niet. Het is in ieder geval een verhaal dat tot onze verbeelding spreekt. Toekomstfilms doen het altijd goed, net als Science-Fictionboeken. Veel verhalen over de toekomst lijken daarop, en onze managers zijn er gevoelig voor. Er zit zeker ook een flinke kern van waarheid in: de technische ontwikkeling zal onze wereld zeker veranderen. Maar of alle scenario’s kloppen, dat valt te bezien. De switchende leider zal dan ook in de eerste plaats de verschillende scenario’s moeten kennen.

Zowel de positivo’s die denken dat de mensheid lekker kan gaan luieren terwijl de machines het werk doen, als de apocalytici die denken dat de mensheid geregeerd gaat worden door robots en computers (zoals in de Matt Damon- en Judie Fosterfilm Elysium) doen nog niet veel meer dan koffiedikkijken. Mensen als Steven van Belleghem, Michio Kaku, Andrew MacAffee en onze eigen Yuri van Geest voorspellen van alles. Dat doen ze op basis van de technische ontwikkelingen. Maar het blijft voorspellen. En er moet nog veel gebeuren voordat de richting van al de techniek duidelijk is. Toch zal een switchend leider de ontwikkelingen nauwkeurig blijven volgen. Een lange termijn voorspelling zal moeilijker zijn dan ooit, maar inventarisatie van scenario’s is een andere kwestie.

Zal alles wat mogelijk is bijvoorbeeld ook gaan gebeuren? We zijn er intussen achter dat dat mooie internet ook nadelen heeft. Criminaliteit en privacywetgeving zijn volop in het geding. Ook geeft het internet een stem aan gevaarlijke extremisten en hebben we te maken met nepnieuws. Over dit soort nadelen hoor je de positivo’s nooit. En de negativo’s overdrijven het vaak.

Dus blijven de vragen. Wat gaat er gebeuren straks? Hoe zal de wetgeving eruit gaan zien? Wat gaat er met de verdeling van geld gebeuren? Wat gaan we moreel wel en niet aanvaardbaar vinden? Vinden we het tot in lengte van dagen goed dat onze privacy geschonden wordt door techniek die ons beter kan inschatten dan onze partner? Wat gaat er gebeuren bij stroomuitval, of als het milieu iets geks gaat doen? En hoe zit het met onze veiligheid als terroristen over drones gaan beschikken met bommen? En dan is er de vraag: is het nu eigenlijk wel een technologische revolutie? Ja, roept onder meer de bekende Vlaamse trendwatcher en marketinggoeroe Steven van Belleghem. Internet en de smartphone waren dat ook. Nee, roepen anderen, het is gewoon een technologische ontwikkeling die veel minder impact op ons zal hebben dan nu wordt gedacht.

Hoe dan ook: het is voor de switchende leider van groot belang te beseffen, dat we in de politiek en in organisaties nu eindelijk eens goed gaan nadenken over de impact van de nieuwe technieken. Niet alleen maar start ups en innovatieclubjes (daar zijn er echt al veel van, en ze verdwijnen vaak weer als de bestaande business lekker blijft lopen), maar ook slimme mensen die nadenken over de gevolgen voor ons dagelijkse privé-leven. De zorg van switchend leiderschap op politiek niveau is: Hoe zorgen we ervoor dat we als mensheid goed overeind blijven in een veranderende wereld? Want een samenleving waarin we met zijn allen goed kunnen leven, in een gezond milieu, dan houdt de wereld gezond. En voor de goede orde: niet alleen de politieke leider denkt hierover na, maar elke leider. Want in de wereld van de toekomst heeft alles met alles te maken, en denk je niet alleen na over je eigen team of organisatie, maar ook over de Umwelt, oftewel de wereld om je heen.

Interessant om hier te noemen is Yuval Noah Harari. Deze populaire schrijver schetst in Homo Deus het bovenvermelde toekomstbeeld. Algoritmen gaan ons leven bepalen, beheersen en zelfs overheersen. Gevoel zal er in zijn optiek steeds minder toe doen, want dat is immers ‘ruis’ die ons ervan weerhoudt om rationeel en objectief gedrag te vertonen. We gaan onze toevlucht nemen tot slimme computersystemen, die ons uiteindelijk de baas zullen worden.

Zoals wij de natuur in het verleden zijn gaan overheersen, zo zullen wij straks overheerst gaan worden door algoritmen. Nu leven we nog in een tijd waarin ons gevoel de maatstaf der dingen is. Met de komst van steeds slimmere systemen zal de 21^e eeuw een totaal ander beeld geven. De mens en zijn beleving wordt onbelangrijk. Luister maar eens naar het volgende citaat:

‘Wil je echt weten wie je bent? Laat die bergen en musea maar zitten. Heb je je DNA al laten onderzoeken? Ga dat vandaag nog doen.(…) Laat Google en Facebook je mail lezen, al je chats en berichten volgen en al je likes en je surfgedrag bijhouden. Als je dat doet kunnen de geweldige algoritmen van het Internet der Dingen je vertellen met wie je moet trouwen, wat voor beroep je moet kiezen en of je een oorlog moet beginnen.’

De mens, zo vertelt Harari, wordt beperkt door zijn emoties. Daardoor maakt hij minder goede analyses dan computers die daar geen last van hebben, een veel betere geheugencapaciteit hebben en ook helderder verbanden kan aanleggen. Nu al kent Facebook jou en je partner beter dan jij. In de toekomst zal niemand meer naar je luisteren, als je met informatie komt. Je analyses zullen minder betrouwbaar zijn dan die je computer produceert. Zoals computers nu al games en schaakspelletjes winnen van de beste schakers, zo zal dat straks op alle gebieden gaan. De algoritmen die dit mogelijk maken, zullen ons gaan regeren en onze banen overnemen.

Harari schetst dit beeld niet als voorspelling, maar meer als een punt van overdenking. Willen wij dit? Is het de bedoeling dat wij straks onze individualiteit, ons menselijk bewustzijn, ondergeschikt maken aan dat wat hij het ‘dataïsme’ noemt: het geloof dat data ons uiteindelijk het welzijn gaan brengen? Je krijgt na lezing van Homo Deus een prima update van de inzichten die de wetenschap regeren, en van de ontwikkelingen die ons te wachten staan. Want hoe ging het? Eerst was er de religie waaraan de mens zich ondergeschikt maakte. Toen kwam het humanisme. De mens centraal, God was dood. En nu is er dus iets waaraan we alles kunnen toevertrouwen: de data. De algoritmen. Menselijk denkwerk is niet meer nodig. We zullen in de strijd met de computer steeds weer aan het kortste eind trekken. Wat Harari mogelijk onderschat is de kracht van de gevoelswereld, de kracht van de verbeeldingszin en zeker ook de kracht van het geloof in een god. Wetenschappers mogen dan wel zeggen dat god en de ziel dood zijn -en dat doen ze in toenemende mate-, maar te bewijzen valt dit niet. Het is hun woord tegen het woord van de religieuzen. Voor een switchend leider is dit relevant, en het zal voor hem of haar de kunst zijn het kaf van het koren te scheiden, vanuit het uitgangspunt wat het beste is voor zijn of haar team en organisatie. Want dit artikel gaat over mensen in een professionele setting.

Of de menselijke geest zich ooit zal laten regeren door data en computers of robots, valt te betwijfelen. Deze Sillicon Valley fantasie onderschat de invloed van de menselijke wil en belevingswereld. De menselijke wil bestaat niet, zal Harari zeggen. Luister maar naar de neurowetenschappers. Die betwijfelen niet alleen een wil, maar zelfs een ik. Maar ook dat is een bewering die zich moeilijk laat bewijzen.

Hoe boeiend ik Harari ook vind, want boeiend vind ik hem, hier ben ik het met hem oneens. Ik hou nog steeds de mogelijkheid open van intelligenties die ons aansturen. Een god, een hogere intelligentie of energie die iets met de mens voor heeft. Dit idee wordt tegenwoordig voor een idiotie gehouden, maar men gaat net iets te snel: het feit dat onze wetenschappers er niet in geloven, wil niet betekenen dat het niet zou bestaan. En al roepen alle ICT-profeten en dataïsten dat we door algoritmen worden geregeerd, dan wil dat nog niet zeggen dat het zo is.

Misschien leiden de cyberaanvallen wel tot computerrelativisme. Is het te riskant om door te gaan zoals we dat nu doen. Of komt er een tegenbeweging tot stand die het persoonlijk contact tussen mensen van groter belang acht dan technische vooruitgang. We weten het niet. Laten we maar optimistisch blijven: ondanks alle bedreigingen zal de mens zich verder ontwikkelen in een richting die goed is voor aarde en mensheid. Als algoritmen hem daarbij kunnen helpen, zou dat mooi zijn.

Wat kan een 'switchende' leider hier nu mee? De aanbevelingen van de WEF serieus nemen. Overheden en bedrijven moeten proactief scholing aanbieden aan de mensen, van wie zelf overigens ook iets verwacht mag worden. Een leider moet zorgen dat hij goed op de hoogte blijft van de ontwikkeling in de samenleving, de professionele omgevingen als het bedrijfsleven, de overheid, nutsbedrijven, de zorg en het onderwijs. Hij leeft in een kenniseconomie, en zal die kennis dan ook op peil moeten houden. Kranten publiceren er veel over in hun bijlages en katerns, en het internet staat vol informatie over de ontwikkelingen. Hij of zij zal ook de teams en hun leden op de hoogte moeten houden op de een of andere manier. En hierbij schakelt hij weer tussen de leiderschapsstijlen, en kijkt of zijn medewerkers zich ook daadwerkelijk ontwikkelen. Hoe? Dat beschrijven we bij het hoofdstuk dat over ontwikkelen gaat.

Bert Overbeek is een ervaren trainer, coach en schrijver. Vier van zijn boeken belandde in de top 5 van managementboek.nl Op dit moment schrijft hij een boek, dat zijn afrondende visie op leiderschap behandelt. Hij noemt modern leiderschap 'switchend', vanwege het feit dat leiders in de toekomst op alle niveaus moeten kunnen schakelen. Bert geeft ook lezingen en interactieve sessies. Hij is bereikbaar via zijn zakelijke en zijn 'hotmail-account': bert_overbeek@hotmail.com.