Aannames, vooroordelen en hokjesgeest: we lijden er allemaal aan....

Heel veel mensen zeggen het. Pas op met aannames. En denk niet in hokjes. En het is zinvol dat ze dat zeggen. Aannames doen over mensen kan in het ergste geval leiden tot genocide en in gunstiger gevallen tot verkeerde oordelen. En verkeerde oordelen kunnen weer tot gevolg hebben dat mensen onrechtvaardig worden behandeld. De schuld krijgen van dingen die ze niet gedaan hebben.

Wij mensen zijn geneigd om de onterecht aannames bij anderen wel, maar die van onszelf niet te zien. Ook hoor je regelmatig dat mensen tegen anderen zeggen, dat ze niet in hokjes moeten denken, terwijl ze dat zelf eigenlijk ook doen. Hoe komt het nou dat we de aannames bij anderen wèl, maar bij onszelf niet zien.

Eigenlijk was men in bijbelse tijden al op de hoogte van dit verschijnsel. Daar heet het, met gevoel voor framing en overdrijving: ‘Haal eerst de balk uit uw eigen oog, voordat u begint bij de splinter van een ander’. En ‘Oordeel niet zodat je zelf ook niet geoordeeld wordt’. Mensen hebben kennelijk de neiging om van anderen de tekortkomingen te zien, die ze bij zichzelf niet opmerken. Er zijn leuke voorbeelden van.

Neem ons rijgedrag. Als iemand een fout maakt, zijn we er als de kippen bij om hem te veroordelen. Onze eigen fouten wissen we graag weg. In algemene zin geldt, volgens de Amerikaanse menswetenschapper Daniel Levitin, dat we over onszelf en over onze familie en vrienden genuanceerder oordelen, dan over mensen die we niet kennen. Om over andere culturen nog maar te zwijgen. Onbekend maakt onbemind.

Maar waarom? Waarom delen wij anderen in hokjes in? Om te beginnen doet ons brein dat. Volgens de neurowetenschapper Elkhonon Goldberg worden dingen, die we voor het eerst zien, door ons brein automatisch en op een onbewust niveau vergeleken met dingen die we al kennen en weten. Wanneer dat niet lukt, zal het brein dat eerst toch nog een keer proberen. De kans is dan aanwezig dat het appels met peren gaat vergelijken.

Ons brein merkt dat soort zaken zelf niet op. Daar moeten we onze prefrontale cortex voor aanspreken, en wel actief. Het is niet zo dat dit hersendeel ons eigener beweging gaat duidelijk maken dat we een onjuiste aanname doen. Het brein zal simpelweg een nieuwe werkelijkheid proberen aan te passen aan de kennis die we al hebben. En het zal vervolgens net doen of die aanpassing juist is. Het zal als het ware doen alsof het kennis heeft van iets waarvan het geen kennis heeft. Een verschijnsel dat Chabris & Simmons in hun onderzoek ‘de kennisillusie’ noemen.

Wij hebben ons bewustzijn nodig om dit soort zaken bij onszelf te doorzien. Kan dat dan wel? De laatste jaren zeiden we vaak van niet. Onder andere Ap Dijksterhuis, en ook ik zelf in mijn boeken, ging er vanuit dat we heel veel onbewust doen. Volgens Dijksterhuis en veel anderen is meer dan 90% van ons gedrag onbewust. Andre Aleman laat in zijn nieuwe boek ‘Je brein de baas’ zien dat dat mogelijk wat overdreven is. Wat Aleman in elk geval ook laat zien, is dat de mens geen willoze prooi is van zijn onbewuste.

Hij kan bewust sleutelen aan zijn onbewuste aannames en vooroordelen. Eén van de dingen die hij daarbij zal moeten doorzien, is dat niet alleen anderen die aannemes doen maar ook hij zelf. Wij mensen doen dat namelijk. Ons brein is zo ingericht. Maar het wil niet zeggen dat het verhaal daar stopt. Niet het indelen van nieuwe werkelijkheden of mensen in hokjes is een probleem. Het echte probleem is dat we vervolgens iemand niet de gelegenheid gegeven om uit onze hokjes te komen.

Het is dus nodig te begrijpen dat we aannames doen, en deze te toetsen. Dat we mensen in hokjes indelen als we ze niet kennen, en dat we dit vrij ongenuanceerd doen, daarvan moeten we ons bewust zijn. En we moeten de bereidheid onze ‘waarheden’ over anderen los te laten. En dat is moeilijker dat roepen dat een ander iemand in hokjes indeelt. Ik zou zeggen: eerst de balk uit het eigen oog…

Bert Overbeek is trainer/coach, interim manager en top 10 schrijver van managementboeken. Hij is vertrouwd met modern brein onderzoek en verwerkt dat in zijn aanpak. Organisaties kunnen hem boeken of benaderen via: pitcher.support@hetnet.nl