De E van Ethiek: het kind van de jaarrekening

Fraude, sterk geflatteerde winstcijfers, vernietiging van documenten, onkunde, zelfverrijking, moedwillige verdraaiing van de feiten. De rol van banken, accountants, adviseurs en van betrokken 'topmanagers' lag enkele jaren gelden zwaar onder vuur. Beurskoersen kelderden, saneringen volgden en sommige bedrijven verdwijnen zelfs geheel. De aandeelhouders en werknemers zijn daarbij bijna altijd het kind van de (jaar)rekening gebleken. Zou de ellende van toen (2001) nu door toedoen van Sarbanes-Oxley, IFRS en andere compliance regulering nu zijn uitgebannen? (foto: filmposter van The smartest guys in the room, over de teloorgang van Enron).

Managers, accountants, adviseurs en ondernemers blijken normale stervelingen te zijn. Zelfverrijking behoorde enkele jaren geleden tot de dagelijkse berichtgeving. Goede, betrouwbare managers werden volledig ondergesneeuwd door berichten over malversaties en fraude van minder te goeder trouw handelende bestuurders. Waar topmanagers in 2000 nog op een voetstuk stonden en boven de wet verheven leken, zijn we nu terug naar genormaliseerde verhoudingen. Wel staan de topmanagers meer dan ooit onder 'curatele' en de beloningen van topbestuurders staan in Nederland ook weer in het regeerakkoord: 'Samen Werken, Samen Leven, Samen Delen'?

Ethiek, managen en ondernemen zijn (blijkbaar) uiterst moeilijk te combineren grootheden. Wetten en regels bleken wederom onvermijdelijk om gewenst gedrag naderbij te brengen (bijv. Soxley).

Bij Ethiek hangt veel samen met cultuur, identiteit, opvoeding en integriteit van mensen. Neem cultuur. Wie in een Westers kapitalistisch systeem wordt grootgebracht, heeft andere ethische ideeën over verdeling van welvaart, eigendom, werk en winst dan iemand die is opgegroeid in een socialistisch systeem, Afrikaans- of Islamitisch land. Denk daarbij aan zaken als heffing van rente, de wijze waarop grod is verkregen (Zuid-Afrika, Zimbabwe), de rol van handel(-aren) en overheidsdienaren of het aannemen van steekpenningen.

Wat wij ethisch als 'normaal' beschouwen, wordt op 2 uur vliegen als absurd bestempeld. En vice versa. Excessief declaratiegedrag van een Franse president wordt aldaar als fout, maar toch ook weer normaal geacht en afgedaan. Veel minder excessief declaratiegedrag in Nederland wordt al snel fraude genoemd. Een ander voorbeeld: Wat wij in Nederland moeilijk te bestrijden kartels noemen, werd in Amerika al een eeuw geleden bij de rechter aanhangig gemaakt en bestraft (vb. oliekartels: opsplitsing Standard Oil).

Verandering van mentaliteit in zakendoen blijkt daarbij zelden uit de managers zelf voort te komen. Zelfregulering is niet hun sterkste punt. Dat maakt de noodzaak tot wet- en regelgeving, maar ook de verhoging van de pakkans, groot. De kern van ethiek ligt in de wijze waarop men tegen zaken als betrouwbaarheid, vertrouwen, rechten en plichten, waardering van talent, kwaliteit van management en beloning aankijkt. Ethiek lijkt hierbij een bijna volledig uit het oog verloren 'wetenschap' te zijn geweest. Tijdens de vele jaren dat ik mij in wetenschappelijk onderwijs heb mogen verheugen, kan ik mij niet herinneren ook maar één college ethiek te hebben kunnen volgen. Wel herinner ik mij opmerkingen van veel mede-studenten, die de economie-opleiding volgden 'om snel rijk te worden'.

We worden dagelijks geconfronteerd met kwesties, waarbij ethiek in meer of mindere mate een rol speelt:

- het voor de klant cruciale ICT-adviestraject wordt geleid door een onervaren, beginnende adviseur zonder ICT-ervaring, die op kantoor 'op de bank zit'. Noodzaak?
- een fiscalist adviseert een postbus te openen op de Kaaiman-eilanden, waar het belastingtarief veel lager ligt dan in Nederland. Tegelijkertijd maakt het bedrijf veel gebruik van de in Nederland aanwezige voorzieningen en subsidies. Handig?

Het zijn 'normale keuzes' waarvoor wij allemaal wel eens komen te staan. Doet u hieraan mee? Of toch liever niet? Is hier sprake van ethisch handelen? Of niet? De kern van het antwoord ligt meer en meer in onszelf, en steeds minder bij overheid, systeem of geloof. Mijnheer Pastoor vertelt ons tenslotte niet meer over zonden en de hel en kan niet meer met de bijbel in de hand vaststellen waar onze grenzen liggen. En wetgever en accountant boezemen in dit kader duidelijk minder angst in dan duivel.

Afronding

Ethiek is helaas vele jaren lang het ondergeschoven kindje geweest in de kapitalistische- en opleidingswereld. Het verdient hernieuwde aandacht. Daarbij gelden andere eisen, dan die alleen via de wet kunnen worden afgedwongen. Wet en/of regelgeving is een minimumoptie.

Ethiek gaat verder. Niet alles dat als fout gedrag kan worden bestempeld, is strafbaar. Niet altijd hoeft iets juridisch bewezen te worden voordat het ethisch fout kan zijn. De grens ligt in en bij het individu, de toets bij de maatschappij. Daarbij kan diezelfde maatschappij niet alleen door wetgeving ethisch ondernemen afdwingen. Ethiek dient een volwaardig en zwaarwegend onderdeel van studie en onderwijs te worden. Want met straffen alleen is nooit een vermindering van criminaliteit of fraude bewerkstelligd.

Is het kapitalisme te redden? De laatste jaren lijken de zaken zich weer genormaliseerd te hebben. Welicht totdat nieuwe schandalen opduiken?

Ik sluit graag af met een vrije vertaling van een uitspraak van Churchill: 'Kapitalisme is niet het slechtste systeem, het is niet het beste systeem, maar het beste van de slechtste systemen'. Het is aan ons allen om hier een goede, positieve invulling aan te geven. Dat kan door ethische aspecten mee te nemen in opleidingstrajecten, sollicitatieprocedures, beoordelingsgesprekken, interne procedures (bijv. ten aanzien van betalen van steekpenningen), het aanspreken van individuen op hun gedrag, goed opgetuigde compliance organisaties en natuurlijk, maar zeker niet alleen, door passende wet- en regelgeving.

Dit is een sterk ingekorte versie van een gelijknamig artikel van mijn hand dat enkele jaren geleden op Managementsite verschenen is. Klik HIER voor dit artikel.