Wanneer ik terugdenk aan mijn tijd bij de politie, zou je verwachten dat daar een strakke hiërarchie heerste. Maar pas toen ik bij de gemeente aan de slag ging, ontdekte ik wat echte hiërarchie was. In de bestuurlijke wereld worden wethouders al snel op een voetstuk geplaatst. En hoe hoger je staat, hoe minder tegenspraak je hoort. Dat is gevaarlijk, want zonder kritische reflectie dreigt besluitvorming eenzijdig en kwetsbaar te worden.

De kracht van tegenspraak wordt vaak onderschat. We spreken veel over transparantie en openheid, maar echte bestuurlijke kwaliteit wordt pas bereikt als tegenspraak een vanzelfsprekend onderdeel is van de bestuurscultuur. Niet als hinderlijke ruis, maar als een kompas dat richting geeft in complexe besluitvorming. Zonder frictie ontstaat geen beweging. Zonder kritische vragen blijft de bestuurder gevangen in zijn eigen bubbel.

Hoe doorbreek je de stilte?

Een cultuurverandering begint bovenaan. Als wethouder heb ik vanaf dag één duidelijk gemaakt dat ik kritische input niet alleen waardeer, maar ook verwacht. Maar het blijft niet bij zeggen – je moet het ook doen. Dit zijn drie concrete stappen om een gebrek aan tegenspraak te doorbreken:

1. Vraag expliciet om kritiek – Wacht niet tot iemand zich moedig genoeg voelt om tegengas te geven, maar nodig er actief toe uit. Vraag bij elk voorstel: ‘Wat kan hier misgaan?’, ‘Welke alternatieven zijn er?’ en ‘Wat zien we over het hoofd?’.

2. Creëer veilige ruimtes voor tegenspraak – Kritiek geven in een volle vergadering, met een bestuurder aan het hoofd van de tafel? Dat werkt verlammend. Regel kleine sessies waarin adviseurs zonder rangorde kunnen sparren, desnoods anoniem input kunnen leveren, of in duo’s kritiek kunnen formuleren.

3. Doe zichtbaar iets met feedback – Niets werkt zo demotiverend als het gevoel dat kritiek in een la verdwijnt. Geef altijd terugkoppeling: ‘Dit advies heb ik opgevolgd om deze reden’, of juist: ‘Ik kies een andere route, en wel hierom’. Het gaat niet om blind opvolgen, maar om serieus luisteren.

Loyaliteit en tegenspraak gaan hand in hand

Vaak wordt gedacht dat tegenspraak haaks staat op ambtelijke loyaliteit. Niets is minder waar. Juist door kritische vragen te stellen en risico’s te benoemen, helpen ambtenaren bestuurders de best mogelijke keuzes te maken. Een wethouder heeft nu eenmaal een politieke agenda. Maar politieke overwegingen moeten niet het enige argument zijn om een bepaald advies naast je neer te leggen. Als bestuurder heb je de verantwoordelijkheid om uit te leggen waarom je een keuze maakt, juist als dat tegen een advies in gaat. Alleen zo houd je je organisatie betrokken en bouw je aan wederzijds vertrouwen.

De gemeenteraad kan hierin een signalerende rol spelen. Een gesloten bestuurscultuur verraadt zich in terughoudendheid van ambtenaren en in een college dat enkel ja-knikkers om zich heen verzamelt. Een raad die scherp let op signalen van geslotenheid en een gebrek aan interne kritiek, draagt bij aan het bewaken van een gezonde bestuurscultuur.

Een cultuuromslag begint met leiderschap

Natuurlijk is cultuur niet iets wat je even met een masterclass verandert. Maar het is wél iets wat je bewust kunt vormgeven. Het begint bij de manier waarop bestuurders omgaan met tegenspraak. Door een sfeer te creëren waarin kritische vragen worden gezien als een kans, in plaats van als een aanval. Door ambtenaren het vertrouwen te geven dat hun expertise ertoe doet. En door als bestuurder niet alleen te luisteren, maar ook te laten zien wat je met de feedback doet.

Want laten we eerlijk zijn: als niemand je meer tegenspreekt, moet je je pas écht zorgen gaan maken.