Oorzaken van de huidige malaise bij de overheid

De overheid is in de loop der tijd heer en meester over de burgersamenleving geworden.

Hoe kan de uitkomst van het werk van de overheid zo onbevredigend zijn? Het antwoord hierop is dat er in de organisatie van het totaal van de overheid (los van de politieke machtsfactor) enkele fundamentele weeffouten zijn ontstaan. Die weeffouten maken dat het niet goed kan gaan. Wat zijn die organisatorische weeffouten van de overheid?

Eén ervan is de verkokering. Er zijn veel onafhankelijk van elkaar dirigerende en beslissende instanties: wethouders, ministers en schappen, die ongecoördineerd functioneren. Hun beter weten is gebaseerd op een kijk, die strikt tot het eigen terrein en de eigen doelstellingen is beperkt en vervolgens met bureaucratische logica wordt uitgewerkt. In de organisatieleer luidt een belangrijke wet: snij geen affiniteiten door. Daarmee wordt bedoeld dat bij het opdelen van wat eerst een geheel was, geen dingen die zeer nauw met elkaar samenhangen van elkaar moeten worden gescheiden. Wie haalt het bijvoorbeeld in zijn hoofd om de spoorwegen te splitsen in een railstuk en een treinenstuk, terwijl een kind kan zien dat zoiets noodzakelijkerwijs leidt tot verstoringen?

De coördinatie wordt dan zó moeilijk, dat die in de praktijk ook onmogelijk is. Dit doorsnijden van affiniteiten doet de overheid telkens weer. Er zijn vrijwel geen belangrijke kwesties waarover in de uitvoering niet twee of meer instanties gaan. Dat is ook de reden waarom nooit iemand schuldig is als er een flinke fout is gemaakt.

De tweede weeffout houdt verband met de toegenomen complexiteit van de samenleving. De structuren zijn niet aan de huidige sociale en economische situatie aangepast. Toen er sprake was van een voornamelijk statische samenleving werkte het bestuursmodel nog wel. Het was niet ideaal, maar door de weinig dynamische samenleving waren de effecten ervan niet al te beroerd. Nu is dat anders.
De politiemacht en het politieoptreden waren vroeger redelijk adequaat. Maar met zaken als immigratie, jeugdbendes en professioneel opgezette overvallen is dat al lang niet meer zo.

De overheid tracht de verwarring te beteugelen door regels op te stellen. Daarvan zijn er nu zo veel, dat het totaal te talrijk en daardoor onoverzichtelijk is. Uit de organisatieleer kennen we het verschijnsel van de optimale beheersing: een teveel aan regels is altijd duurder en langzamer dan minder regels. Bij minder regels loopt er weliswaar af en toe iets mis (waarvoor dan meestal de verantwoordelijke wel is aan te wijzen), maar bij te veel regels loopt er überhaupt niets meer goed en efficiënt (en is de verantwoordelijkheid achter het woud aan regels verscholen geraakt). Telkens als iets niet goed is gegaan, dringen de Tweede Kamer, de Rekenkamer, de gemeenteraad, de politici, de ondernemers en burgers erop aan minder regels te maken. Helaas is de praktijk veelal dat de overheid nog meer regels maakt!

De derde weeffout die verantwoordelijk is voor de versukkeling van het overheidapparaat ligt in de onvoldoende geschooldheid van de bestuurders. Wellicht wordt deze ondeskundigheid versterkt doordat de ministers zowel politiek bedrijven als besturen en daarbij óók nog eens managen. In iedere succesvolle organisatie blijven deze drie activiteiten van elkaar gescheiden. Dat is noodzakelijk omdat de ene activiteit de andere moet aansturen en controleren. Als die drie verschillende werkzaamheden in één persoon zijn verenigd, moet die persoon zichzelf aansturen en controleren. Dat is een lastige opgave, vooral als het om grote complexe organisaties gaat, waar per definitie veel aan anderen moet worden overgelaten.

Kortom Deze drie weeffouten in ogenschouw nemend, kan de overheid vaak ondeskundigheid worden verweten. Immers, de overheidsorganisatie voldoet niet meer aan een aantal fundamentele voorwaarden. Ze snijdt affiniteiten door, lijdt aan “overbeheersing” en zet ondeskundigen in die de drie functies tegelijk vervullen. Dit leidt vaak tot grote verwarring onder burgers. Mede daardoor is ook de kloof tussen overheid/politie en burgers groter geworden. Een nieuw kabinet heeft dus het nodige te hervormen!