Een politieke populistische nooduitgang

De capaciteit van onze democratische partijen om urgente maatschappelijke vraagstukken ideologisch te benoemen en organisatorisch te lijf te gaan, is door de fundamentele individualisering van de samenleving onomkeerbaar verzwakt. Er is een massamaatschappij ontstaan die voor solide democratische politieke organen ongeschikt is geworden. De huidige volksvertegenwoordigers  worden niet langer om hun partijprogrammatische rechtzinnigheid gekozen maar op basis van de indruk die zij individueel op de kiezer maken.

De politieke leiders dienen primair vertrouwenwekkend te worden gevonden; charisma bezitten is daarbij essentieel. De kiezers van hun kant zien zich minder als burgers die zich rond een gemeenschappelijk politiek project of programma scharen dan als cliënten die door de politiek tevredengesteld willen worden. In het verlengde van deze toeschouwerdemocratie ligt wat gemeenlijk als populisme wordt benoemd. Een vorm van directe democratie waarbij ambitieuze politici zich rechtstreeks tot de kiezers wenden en hetzij als persoon, hetzij op basis van persoonlijk programma politiek leiderschap op eisen.

Hoe ongewoon uit parlementair –democratisch oogpunt het ook moge lijken. Maar omdat de politieke partijen in Nederland duidelijk op hun retour zijn en hun programma`s achter de urgentie van actuele problemen schuil gaan, is dit in de gegeven omstandigheden geen onlogische politieke nooduitgang.

Zeker in het licht van ons traditionele politieke pluralisme is het verrassend te zien dat deze populistische nooduitgang in de afgelopen jaren al drie keer is gekozen, en wel in een steeds radicalere vorm. Pim Fortijn hield nog de schijn op aan een politieke partij te hechten, Geert Wilders opereert met een ledenloze partij, terwijl Rita Verdonk zelfs de naam “partij”wenst te mijden, waarmee ze zich distantiëren van het geheel van de bestaande politieke partijen en voor een buitenparlementaire opstelling lijken te kiezen.

Het is niet toevallig dat het populistische geluid in veel media met graagte wordt opgevangen en uitvergroot. Het vertegenwoordigt namelijk de meest extreme en in die zin meest opwindende uitdrukking van het huidige opiniebombardement zoals dat door de meeste pers en op de televisie in stand wordt gehouden. Commerciële motieven, ontleend aan de harde concurrentieverhoudingen in medialand, bieden slechts een gedeeltelijke verklaring.

Van enige afstand bekeken is het niet moeilijk een nieuwe machtstructuur te zien ontstaan, berustend op een samenspel tussen een aantal journalisten en columnisten enerzijds en individuele politici en politieke activisten anderzijds. De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling  benoemde dit  “een politiek-publicitair complex” waarbij alle betrokkenen het zelfde belang hebben: met prikkelende meningen het grote publiek bedienen. Het zou te ver gaan te suggereren dat deze ontwikkeling een geheel nieuwe politiek model in het leven heeft geroepen. Maar de politieke kerninstituties moeten  nodig vernieuwd worden.