Waarom we zo slonzig omgaan met 'de' feiten: ons brein bedot ons!

Het jaar 2020 wordt door sommigen een rotjaar genoemd. Ik zit er iets anders in.Het Coronajaar is vooral een leerzaam jaar. We leren weer waarderen wat we jarenlang voor normaal aanzagen, maar wat door onze grootouders (en de duizenden generaties voor hen) als zeer luxueus zou zijn aangemerkt. Mijn opa zei altijd: ‘Jouw generatie gaat het moeilijk krijgen als het wat minder gaat’ en ik vind dat hij gelijk heeft.

Wat ook interessant is, is de polarisatie in de discussies. Niet leuk, wel boeiend. Links en rechts hoor je het woord ‘waarheid’ vallen, en het geloof in de eigen overtuigingen is sterk. En daar wil ik het even over hebben. Niet over ‘complotdenkers’, ‘reguliere media’, fake news, ‘gekkies’ of overheden die niet zouden deugen. Ik wil het hebben over de manier waarop wij mensen onze eigen ideeën beoordelen. De belangrijkste vraag is: kunnen wij dat wel?

Nu heb ik daar wel een antwoord op, en dat komt omdat ik in 2015 het boek ‘Het Flitsbrein’ schreef. Dat gaat over hoe wij met feiten en gegevens omgaan, en ook over hoe wij onze eigen intuïtie beoordelen. Veel mensen zeggen blind te vertrouwen op hun intuïtie. Hun onderbuikgevoel klopt. Sommigen vinden dat zij dingen ‘zien’ die ‘de meute’ niet ziet. Anderen vinden dat zij blind zijn, en door hun blindheid niet zien wat ze niet zien.

Wat opvalt in veel (herhaald) onderzoek, is dat ons brein ons bedot. Als we ergens in geloven, die onzinnig zijn, dan heeft het brein allerlei truuks in huis, die ons het gevoel geven dat we gelijk hebben. Ik grijp even terug op mijn onderzoek rondom het Flitsbrein, en de talloze denk- en ‘voel’fouten, ja, intuïtieve fouten die we maken zullen je misschien minder stellig maken.

Allereerst maar eens een lijstje met denkfouten, die we allemaal maken. Ik citeer even uit mijn boek. Wat doen jij en ik zoal, als we ons er niet van bewust zijn?

‘(1) Je zult dingen positiever of negatiever voorstellen dan ze zijn; een fenomeen dat we ‘poor framing’ noemen. (2) Je zal accenten leggen op de laatste of juist de eerste gebeurtenissen op een bepaald vlak, als je je mening vormt en overdraagt. (3) Wanneer er iets nieuws op je afkomt, zal je dat van tijd tot tijd spiegelen aan je ervaringen uit het verleden. Soms zal dat er toe leiden dat je zegt dat ‘we het niet moeten veranderen, omdat het al 30 jaar goed werkt’. Het verleden lijkt dan zekerheid te bieden, waar de toekomst een groot zwart gat is. Dit noemden we een slechte waarschijnlijkheidsbeoordeling.

Maar we zijn er nog niet.  (4) Steeds weer blijkt dat mensen overmoedig zijn. Ze vinden hun eigen beoordelingen en cijfers betrouwbaarder dan cijfers die hun verhaal tegenspreken. Die laatste demoniseren ze en nemen ze gewoon simpelweg niet serieus. Tijdens de Coronacrisis hebben we hier constant mee te maken gehad. Valse beschuldigingen en het wantrouwen tegen de overheid was erg diepgeworteld, maar niet alleen dat: we zochten een verband tussen dat overheidsgedrag en het virus.

(5) In diezelfde coronacrisis zagen en zien we dat mensen koppig vasthouden aan de gekozen koers, wat ook alweer vaker voorkomt. Het is menselijk om dat te doen, want we willen grip houden, ook op dingen waarop dat totaal onmogelijk is. Ons brein wil veiligheid voor alles. Een biologisch en onbewust mechanisme. Die mechanismes zijn veel dieper ingesleten in ons systeem, en functioneren veel onbewuster dan processen die we aanleren. Afwijken van een ingeslagen pad kan nog zo verstandig zijn, we kunnen elkaar nog zo hard vertellen dat we open moeten staan voor veranderingen, toch houden mensen krampachtig vast aan een eerder verworven veiligheid. (6) We doen aan wishful thinking, selectieve waarneming en inlegkunde als het gaat om het interpreteren en overdragen van feiten. We kiezen de stukken die passen bij onze overtuigingen, en negeren de stukken die het tegenspreken; sociale media versterken dit beeld, omdat ze selecteren wat wij verkiezen te lezen.’

De vraag is wanneer we dit soort fouten gaan maken. Ik citeer weer mijn boek, dat zich hier op breed onderzoek baseert. We nemen ons toevlucht:

• Als een situatie moeilijk te voorspellen is via analyse, doen we het op ‘buikgevoel’. Ook al kunnen we het niet onderbouwen, en is het zelfs onzin, we geloven het toch. Ten onrechte, zeg ik even fijntjes bij.
• Als de voorgestelde oplossingen te weinig zekerheid bieden. Je neemt dan de mogelijke oplossingen met elkaar door en kijkt welke de beste is. Als dat moeilijk te bepalen is, dan maak je een niet-onderbouwde keuze op basis van ingevingen.
• Als het aantal feiten beperkt is, wend je je ook vaak tot onbewust nattevingerwerk. Dat gebeurt dan meestal op basis van buikgevoel en intuïtie.
• Er is nog een reden om naar ‘nattevingerwerk’ te grijpen: als het aantal feiten geen duidelijke richting aangeeft. Je hebt een reeks feiten maar je kunt er weinig uit opmaken. Dan gaan we er van alles over roepen, zonder echt van de hoed en de rand te weten. Je vraagt je vaak af bij mensen, die pretenderen van alles te weten (en daarbij vaak gefopt worden door de overmoed van hun brein), waar ze hun informatie vandaan haalden. Waren ze er soms bij?
• Als er meerdere moeilijk te begrijpen of onzekere gebeurtenissen zijn, dan is het niet gemakkelijk kiezen welke verklaring we daarvoor hebben.
• Als de tijd beperkt is, als er snel moet worden besloten en als data niet zomaar voorhanden zijn, dan kies je datgene wat je het beste toeschijnt. Dit is iets dat veel gebeurt en het is ook in Corona tijden veel gebeurd.

Je hiervan bewust zijn, en je meningen toetsen bij anderen, óók bij andersdenkenden, is noodzakelijk om niet steeds in deze valkuilen te trappen. Maar dat doen we dus te weinig. Ons brein laat ons geloven dat we precies weten hoe het zit, terwijl dit niet zo is. Chabris en Simmons hebben in hun geweldig leuke boek ‘De onzichtbare gorilla’ laten zien dat we aan verschillende illusies leiden.

Zo blijkt dat we, als we ons teveel focussen, allerlei dingen over het hoofd zien. Maar we praten alsof we het totale plaatje hebben. Dit noem je de aandachtsillusie. Ook hebben we de illusie dat we van de hoed en de rand weten terwijl dit maar beperkt zo is, of niet zo is. En dan is er nog de illusie van zelfverzekerdheid. Daar is de menselijke biologie heel gevoelig voor. Daarom zijn autocratische en lange mannelijke leiders ook zo populair: ze voorzien in onze behoefte aan veiligheid.

Chabris en Simmons laten nog meer illusies zien. In het totaal zes. En het is hilarisch om te lezen. Denk aan groupthinking, waarin mensen dingen simpelweg geloven omdat de groep het beweert. Dit fenomeen zag je tijdens corona overal de kop opsteken. En het grappige was, dat de duizenden groepsleden allemaal zeiden dat ze zelfstandig en autonoom dachten, terwijl ze precies dezelfde media lazen (die ondanks dat ze meer lezers hadden dan kranten niet golden als ‘regulier’) en exact dezelfde dingen zeiden. Ook de overheid zelf wordt braaf nagepapegaaid. We zijn simpelweg sociale dieren, en comformeren ons voortdurend aan groepen.

Wat kan je hier nu allemaal mee? Dat beschrijf ik in mijn boek, en ik hoop dat je  dat kritisch zult lezen en me het mailt als je het ergens mee oneens bent. Mijn voorlopige verklaring is dat wij mensen een niet perfect brein hebben, dat zich in de jungle en op de steppe heeft ontwikkeld en zich in contact met anderen op veiligheid richt. Daarbij maakt het voortdurend beoordelingsfouten, maar omdat we dat niet veilig vinden negeren we dat. We zijn ook nog een keer gevoeliger voor leuke verhalen dan voor statistieken, waardoor een incidenteel verhaal van de enkeling tot een algemene waarheid wordt.

Dus, Bert, conclusie? Daar is ie: niemand van ons in zijn eentje in staat tot de waarheid. Samen komen we verder, en daarbij dienen we ons bewust te zijn van bovenstaande verkeerde beoordelingen. Niemand heeft de waarheid of de wijsheid in pacht. Dus blijf met elkaar praten. Dat heeft ons mensen verder gebracht in het verleden. Succes.

Bert Overbeek is een ervaren organisatietrainer en -coach. Hij is tevens schrijver van de nieuwe boeken ‘De schakelaar’ en’De liefdesarchitect’. Voor contact: bert_overbeek@hotmail.com