Over chaos

Mensen willen ordenen. Ze willen een beetje begrijpen hoe de onafzienbare hoeveelheid verschijnselen, die hen omringt, zich gedraagt, en het in een model, theorie, mythe of kunstwerk gieten. Wie de geschiedenis van de godsdienst en filosofie een beetje kent, ziet één lange rij van verklaringen en pogingen om uit te leggen dat er ordeningen schuil gaan in de chaos. Ik ben benieuwd of jullie een parallel zien met de managementwereld.
Een ordening, theorie of kunstwerk is zoiets als het water met vissen in een acquarium. Je zet een paar glasplaten in een structuur, doet er water in en voegt wat vissen toe, en je hebt een model. Binnen een waarneembare begrenzing heb je de chaos onder controle gebracht. Vissen zwemmen kriskras door elkaar, sommige vreten elkaar op, anderen bevruchten elkaar.
Hoe die vissen de dag doorbrengen, valt enigszins te voorspellen als je ze bestudeert. De begrenzing brengt structuur in die chaos. Het ordent de boel een beetje. De vissen kunnen bijvoorbeeld niet zomaar uit het acquarium zwemmen.
Glas brengt daar dus structuur. Dat is dan tenminste iets. Het is een vaste stof, daar kun je niet zomaar doorheen. Hoewel, als je een neutrino bent wordt het alweer anders. Dat deeltje stoort zich aan niets en gaat zo ongeveer overal doorheen. Door ons, door de aarde. Je zult een acquarium met minimaal 60 000 kubieke meter zwaar water nodig hebben om het een beetje tegen kunnen houden. Dat zet je niet even lekker tussen de planten.
Wat ik maar wil zeggen: de chaos laat zich enigszins temmen en structureren. En dat geeft wat gemoedsrust. Wie door een straat loopt, ziet huizen. Die huizen zijn gemaakt van steen. Die stenen zijn bijvoorbeeld gebakken van klei uit de rivieren. Er zijn ijstijden en oceanen voor nodig geweest om klei naar de rivieren te brengen. De elementen die ijstijden en oceanen nodig hadden om hun werk te kunnen doen, waren ondermeer vrieskou, slagregens, gletsjerverschuivingen en stormwinden.
Zo kun je verder terug redeneren. Hoe ontstonden die vrieskou, slagregens, etcetera? Daarop vind je antwoorden in de natuurkunde. Je zal dan steeds dieper binnen dringen in de tohoe-wa-bohoe, de chaos, en merken dat je je ordeningen aan de wilgen kan hangen. Kennelijk heeft de chaos van de elementen tijd nodig gehad om afgebakend te kunnen worden tot een straat met huizen. Mijn huis aan de Van Ittersumstraat is de kroon op de chaotische woelingen van miljoenen jaren.
Dat is een leuk idee. Eindeloze chaos ordent zich ineens. Mede door de mens, die in zijn behoefte aan houvast hier en daar wat afbakent. Maar de natuur zelf bakent ook af. Zo is een boom ook het product van een chaotisch proces van miljarden jaren, en voor ons mensen geldt hetzelfde.
Bent u er nog? Ik zal even wat conclusies trekken. Om te beginnen deze: chaos laat zich afbakenen. En deze: chaos ordent zichzelf tot iets. Tot een structuur. Langs verschillende wegen. En daarin zit een betoverende schoonheid.
Het mooie van kunstenaars is dat ze op de natuur of op god lijken. Ze kleien, schilderen, breien chaos tot een afbakening, tot een structuur en of die nou mooi is of niet, het is een vorm die we kunnen bekijken en die ons raakt of niet raakt, waar we opgewonden of onverschillig van worden.
Uiteindelijk kunnen wij mensen immers met al die ordeningen niet zoveel meer dan er al dan niet een emotie bij krijgen. Een slingerende rivier doet iets met ons gevoel. Een kunstwerk ook. Zelfs dat is overigens een chaotisch proces. Iets raakt ons namelijk niets steeds en precies op dezelfde manier.
In de ene fase van ons leven raken we ontroerd van het straatje van Vermeer, in een volgende zijn we vol seksualiteit en willen Schiele en Modigliani, om vervolgens weer te zwenken naar de beelden van Moore of de muziek van Schönberg.
We ordenen omdat we geraakt willen worden. We bakenen af omdat we willen voelen en begrijpen wat er is. Het besef dat we daarmee nooit alles kunnen begrijpen, dat er veel meer, veel meer chaos, is een troostrijke gedachten. Want in al die chaos ligt nieuw materiaal om ontroerd en opgewonden van te raken. Als u hier een heel klein beetje aan wilt denken tijdens uw managementwerk, zult u er misschien een beetje meer van genieten. En als u dan nog een beetje doordenkt, beseft u dat u zelf onderdeel van een chaotisch proces bent geworden. Want u had van te voren nooit kunnen voorspellen dat u daar op uw werk met een dergelijke gemoedsgesteldheid zou rondlopen.
En dan, tot slot, u zult dat proces daarna weer gaan ordenen. In gesprekken of gedachten. Want zo zijn wij mensen: we willen afbakenen, en dat is maar goed ook, anders zou de waanzin toeslaan.
Ik wens u veel plezier met dit inzicht tijdens de aansturing. (zie ook www.bertblog.nl)

Bert Overbeek leest deze redevoering voor op 18 mei 2008 in het Langhuis. Hij opent daarmee de tentoonstelling 'Growing matters' van Gemma Pauwels en Larissa van Zanen.