Leiderschap na de crisis; Amsterdamse studenten orienteren zich bij Aureuslezingen

Is leiderschap te leren? En welke vorm krijgt leiderschap na de crisis? Wat gaat er überhaupt in de toekomst gebeuren? Over dat soort vragen ging de Amsterdam Academic Conference (http://www.academicconference.nl), die gisteren werd gehouden door Aureus, een faculteitsvereniging met ongeveer 3500 leden. De vereniging had mij gevraagd om zitting te nemen in het panel, om samen met Mirella Visser en Arjan Eleveld kritische noten te kraken over de lezingen over leiderschap.

De lijst van sprekers was even indrukwekkend als de enthourage die was gekozen. Het hoofdkantoor van ABN Amro in Amsterdam-Zuid leent zich namelijk uitstekend voor dit soort bijeenkomsten.

Rond de 150 studenten, dat wil zeggen: veel toekomstige leiders, zaten ademloos, maar gelukkig niet altijd kritiekloos te luisteren naar Grolsch-bestuursvoorzitter Rob Snel, bestuursvoorzitter van de AFM en ex-minster Hans Hogervorst, ex-RABO-topman Bert Heemskerk, professor doctor Wil Foppen en last but not least trendwatcher Adjiedj Bakas. De dag stond onder bezielende leiding van Frans Weisglas, die geen nadere toelichting behoeft.

Leiderschap. Wat is er mee gebeurd na de crisis? Volgens de meeste aanwezigen is er een duidelijke ontwikkeling gaande. De behoefte aan ethisch leiderschap neemt toe. Management teams zijn zich er meer van bewust geworden dat ze een voorbeeldfunctie hebben.

Het beeld van graaikapitalisten is geen aantrekkelijk imago; men wil er vanaf. Bonussen staan onder druk en volgens Hans Hogervorst is er de komende jaren niet alleen behoefte aan kundige mensen, maar aan ‘helden’. Rob Snel haalde daarentegen het mythische van leiderschap af, door te melden dat bescheidenheid een belangrijke eigenschap was voor een leider: ‘Laat je ego maar thuis’. Bert Heemskerk liet later op de dag zien hoe je dat doet.

In de zoektocht naar nieuwe waarden kwam ook spiritualiteit om de hoek kijken. Volgens trendwatcher Adjiedj Bakas in een flitsende presentatie zal dit thema belangrijker en belangrijker worden de komende decennia. IT en technologie zullen toekomstige leiders in staat stellen bredere netwerken aan te leggen. Netwerken zal namelijk nog belangrijker worden en dan vooral via internet. Het publiek werd dan ook aanbevolen goed thuis te raken in techniek en IT.

Bakas schetste een toekomstbeeld aan de hand van filmpjes en onderzoek. Er is veel behoefte aan dat soort lange termijn visies, en Bakas is er goed in. Wil Foppen deed dat ook, maar anders. Zijn verhaal was een beschouwing die met veel filosofie doorspekt was. Aristoteles, de Verlichting en taoïstische paradoxen kwamen voorbij, zeker boeiend, maar ook wat abstract.

Hij was niet de enige die in abstracties bleef hangen. Het ging vaak over leiderschap in de top, over politiek leiderschap, niet over het operationeel leiderschap waarin de meeste aanwezigen minstens een paar jaar terecht zullen komen. Neelie Smit-Kroes kwam voorbij. Napoleon. Merkel. Tot genoegen van mede-panellid Mirella Visser overigens, die opmerkte dat er te weinig vrouwelijke rolmodellen zijn, waardoor je ‘babe’ of ‘bitch’ moet zijn om mee te kunnen in topfuncties. In haar zeer leesbare boek ‘De zijderoute naar de top’ vertelt ze op interessante wijze over ‘strategisch leiderschap voor vrouwen’.

Lezingen over leiderschap dragen het risico in zich dat de sprekers te snel in generalisaties terecht komen en dat is jammer want veel studenten gaven aan vooral iets te hebben aan praktische voorbeelden. Generalisaties als ‘openheid, eerlijkheid, directheid en transparantie’ zeggen niet zo veel. Hoe vul je dat dan in? Waar ben je open en eerlijk? En moet je dat wel altijd zijn?

Om die reden vroeg ik Hans Hogervorst, nadat hij eerlijkheid als waarde had verkondigd, of hij zelf wel eens ‘loog’. Ik heb woorden als ‘eerlijkheid, openheid, transparantie en betrouwbaarheid’ vaak voorbij zien komen de afgelopen decennia, ook in het tijdperk van het graaikapitalisme, maar de woorden bleken vaak hol. Altijd als organisaties een visie en een missie formuleren, komen ze weer langs, die woorden met hun moralistische lading. En het blijkt weluit de recente ontwikkelingen dat het niet per se leidt tot moralitischer gedrag.

Met alleen maar formuleren kom je er dus niet. Mensen willen weten hoe zich die woorden verhouden tot de praktijk van bijvoorbeeld strategisch management. Eén van mijn kritiekpunten op de top van bedrijven is dat ze te vaak geheimzinnig doen over zaken die rustig in de openheid kunnen. Wat zeg je als je dingen in het belang van bedrijfspolitiek verzwijgt? Natuurlijk spreek je dan halve waarheden. Niet erg. Noodzakelijk soms. Maar pas dan op met de prediking van een moraal. Zeg dan dat je niet altijd open kunt zijn en licht toe waarom, in plaats van te roepen dat je eerlijk bent.

Daarmee wil ik het verhaal van Hogervorst niet wegzetten. Hij leverde zijn bijdrage door de waarden in ieder geval te benoemen. Met een nadruk op spiritualiteit en filosofie verschaften sprekers als Wil Foppen, Hans Hogervorst en Rob Snel in ieder geval een basis voor meer diepgang bij de studenten. Oude tradities worden te snel weggeworpen in de behoefte aan vooruitgang.

Maar vaak blijven leiderschapslezingen hangen in academisch-filosofische dimensies. Ik zou Aureus dan ook willen aanbevelen volgend jaar aandacht te besteden aan een thema als ‘operationeel leiderschap na de crisis’.

Een man als Bert Heemskerk blijft dan bruikbaar. Hij sprak namelijk wel veel over ervaringen. Als nestor van dit gezelschap leek hij een belichaming van de waarden die Rob Snel in de ochtend had laten passeren. ‘Modesty’ was de grondtoon van zijn optreden. Het cliché bleek te kloppen, dat echte toppers niet snoeven of groot staan te doen.

Hij gaf een overzicht over zijn carriere met veel praktische voorbeelden. En passant haalde hij de mythologisering van het begrip ‘leiderschap’ af.  Vandaag ben je de beste leider van de wereld, morgen kent niemand je meer. Bovendien maakt een leider ook fouten. En dat mag. Jongeren hebben behoefte aan ervaringen, bleek me na een rondje langs de velden en Heemskerk liet daar veel van zien.

De opmerking dat je leider bent, en het niet kan worden, die ook in Heemskerks verhaal naar voren kwam, heb ik openlijk bestreden. Op basis van het moderne breinonderzoek kan je dat simpelweg niet meer zeggen. Dat het lang duurt om het onder de knie te krijgen, daarover is geen misverstand. En dat bedrijven kiezen voor leiders die het ‘van nature’ al zijn, dat lijkt me ook logisch.

Maar om tegen mensen onder de 25 te zeggen dat je geen leider kunt worden, als je het 'van nature'niet bent vind ik een verouderde opvatting, en hij is ook strijdig met recente gegevens uit het hersenonderzoek. Wij kunnen alles leren, maar het zal soms moeizaam gaan en dus tijd kosten. De hersenen zijn plastisch. Overigens sta ik op dit punt open voor nieuwe inzichten en meer onderzoek.

Tenslotte werd er tussen de regels door nog kritisch gesproken over de politiek. De kwaliteit van veel politici laat te wensen over, daarover waren de aanwezigen het wel eens. Wil Foppen was echter wel erg kritisch. Volgens hem was  er niet één opmerkelijke politicus in ons land. Frans Weisglas vond het hier nodig om even uit zijn rol te vallen en op te merken dat hij dit een wel erg cynische opmerking vond.

‘Ik heb ook kritiek op de politiek’ meldde de ex-voorzitter van de Tweede Kamer. ‘Maar dit voert wel erg ver’. Een nuttige opmerking omdat je gevoelig bent voor beeldvorming als je wat jonger bent. Wat oudere sprekers moeten zich dat blijven realiseren als ze voor studenten spreken. Een negatief beeld van politiek neerzetten bij aanstaande leiders helpt ons niet. Ook hier graag de nuance.

Om die reden blijft het ook belangrijk om kritische noten te kraken bij inspirerende sprekers als Bakas, die tussen de objectieve onderzoeksgegevens door de nodige eigen overtuigingen vervlecht, en dat valt niet altijd op omdat het verhaal een objectief beeld van de toekomst lijkt te weerspiegelen.

Er werd op dit verder zeer interessante imposium weinig gesproken over operationeel management, het gebied waar de aanwezigen straks veel mee te maken krijgen. Dat is iets dat me zorgen blijft baren. Politiek en beleid worden gemaakt om gedaan te worden. Door medewerkers lager in de organisatie. Daarover wordt in de leiderschapsliteratuur weinig verteld. Terwijl het juist zo'n enorm boeiende materie is. Mijn boek 'Heerlijk, de werkvloer op!' is bewust geschreven met het oog op dit gegeven.

Niettemin was de dag meer dan de moeite waard. Het publiek was enthousiast. Voor de organisatie rest nog een groot compliment. Het is lang geleden dat ik een zo goed gestroomlijnde dag heb meegemaakt. Dat is te danken aan Roxanne Meiners en haar mannen: Kishan Ramlal, Hugo Ruiter, Kleis Krebbers en Stijn van den Borne. Mensen die klagen over ‘de jeugd van tegenwoordig’ zouden ze eigenlijk eens moeten ontmoeten. Ze zijn met recht Neerlands hoop in bange dagen.

Je krijgt een warm gevoel van zulke mensen, en het geeft de burger weer moed voor de toekomst. Nu maar hopen dat ze in hun opmars in het bedrijfsleven straks niet besmet raken met verkeerde virussen. Wat dat betreft zijn de uitspraken van Hans Hogervorst over eerlijkheid en intelligentie hopelijk niet tegen dovemansoren gesproken. En de goede raad van Bert Heemskerk trouw te blijven aan jezelf lijkt er één om voor de rest met je leven met je mee te dragen.