Het brein van Breivik, Swaab's vrije wil en de mind van Robert M

NRC Handelsblad bood in het voorjaar van 2012 een workshop aan van 4 dagen voor bijna 900 euro (nrcacademie.nl) . Met onder meer Bas Haring en Dick Swaab. Over de vrije wil. Als ik in de gelegenheid was geweest, zou ik er heen zijn gegaan. Ik had het graag gedaan. Zeker omdat er processen tegen Breivik en Robert M lopen. Ik zou het met name interessant hebben gevonden om Swaab en Haring te horen over de straf die je zulke mensen op moet leggen.

Handelden Breivik en M uit vrije wil? Laten we in dit verband eens luisteren naar dat wat Swaab over de vrije wil te melden heeft. Een aantal citaten:

1. ‘Men stelt vaak dat de mens een vrije wil heeft omdat we keuzes maken. Dat is niet juist. Ieder organisme maakt voortdurend keuzes. Het gaat erom of die keuzes vrij zijn.’

2. ‘Darwin noemde het bestaan van een vrije wil bij de mens in 1838 al een illusie omdat de mens zelden zijn motieven analyseert en zijn handelingen meestal instinctief zijn.’

3. ‘De huidige kennis van de vrije wil maakt duidelijk dat van een volledige vrijheid geen sprake kan zijn. Vele erfelijke factoren en omgevingsinvloeden tijdens de vroege ontwikkeling hebben door hun inwerking op onze hersenontwikkeling de structuur en functie van de hersenen voor de rest van ons leven vastgelegd. Hierdoor hebben wij niet alleen allerlei talenten maar ook vele beperkingen meegekregen.’ (Swaab noemt de aangeboren kans op verslaving, de mate van agressie, onze genderidentiteit, seksuele oriëntatie, de aanleg voor ADHD, borderline, depressie en schizofrenie.)

4. ‘Onze in de baarmoeder vastgelegde seksuele oriëntatie geeft ons niet de mogelijkheid om uit die theoretische mogelijkheden in vrijheid te kiezen. (…) De religieuze omgeving waarin we (…) terechtkomen bepaalt tevens hoe we de mate van spiritualiteit  die we genetisch hebben meegekregen, zullen invullen.’

5. ‘Zijn wij eenmaal volwassen dan zijn er grote beperkingen aan de modificeerbaarheid van ons gedrag. We hebben dan een bepaald ‘karakter’ gekregen. Ons laatste restje vrijheid is dan inmiddels ook al ingeperkt door wat we van de maatschappij niet mogen doen of moeten laten.’

Swaab bespreekt vervolgens Wegner en Libert. Wegner vertelt dat we over een ‘onbewuste wil’ beschikken. Wegner leidt dat af uit het feit dat de ‘bewuste’ gedachte om te bewegen uit onbewuste processen voortkomen. Libert heeft vastgesteld dat aan de ‘bewuste’ ervaring een halve seconde van onbewuste hersenactiviteit voorafgaat die de handeling in gang zet. Conclusie: onze vrije wil wordt gestuurd door onbewuste hersenprocessen.

Bewustzijn is ‘het verhaal dat achteraf verteld wordt’. Het bewustzijn ‘hobbelt’ volgens Swaab ‘achter de feiten aan’. Met andere woorden: de vrije wil, de ‘bewuste keuze’ is een illusie, volgens Swaab. En dat leidt er bij hem toe dat hij zich afvraagt of je een pedofiel moreel verantwoordelijk kunt stellen voor zijn seksuele oriëntatie. Deze is immers ontstaan door een genetische achtergrond en een atypische hersenontwikkeling. ‘Zijn pedofilie’ zegt Swaab ‘was zeker geen bewuste keuze’.

Swaab lijkt niet te twijfelen. Hij is benieuwd hoe lang het nog duurt voordat wij het licht zien waar het gaat om ‘andere gedragingen, waarbij nu nog van de vrije wil wordt uitgegaan, zoals agressief en delinquent gedrag, pedofilie, kleptomanie en stalken’ .

Nu komen Robert M en Breivik in beeld. Moeten we vaststellen –met Swaab- dat beiden niet uit vrije wil handelden? En geldt dat ook voor de mensen die verantwoordelijk waren voor 9/11? Breivik en andere politiek georiënteerde ‘lone wolfs’ en terroristen zullen dit bestrijden. Breivik bedelde op de eerste dag van zijn proces om toerekeningsvatbaarheid. Alles lijkt hem eraan gelegen te zijn om de wereld (die massaal meekijkt) duidelijk te maken dat hij bewust handelde toen hij tientallen jongeren dood schoot op dat intussen spookachtige eiland in Noorwegen.

Zegt het iets dat politiek geëngageerde mensen zich niet bekommeren om de dood van hun slachtoffers? Zeker. Hoe is het bijvoorbeeld gesteld met hun spiegelneuronen? Swaab geeft een paar voorbeelden. Ik noem er twee. In 1966 schoot ene Charles Whitman zijn vrouw en moeder dood, vervolgens 14 anderen terwijl hij er 31 verwondde.

De man had een tumor in de temporaalkwab die op de amygdala drukte. Amygdala spelen een belangrijke rol bij agressie, en verstoringen kunnen onder andere leiden tot psychopathie. Een ander voorbeeld is de terroriste Ulrike Meinhoff, die een anuerysma had dat tegen de amygdala drukte.

Zou dit ook kunnen gelden voor Breivik? In het proces toont hij geen enkel medegevoel met zijn ‘politieke tegenstanders’, de multiculturisten. Dat zal mogelijk vaker voorkomen in de politiek, maar niet iedereen grijpt dan naar de wapens. Dus mogelijk is Breivik gewoon ziek. Neurologen kennen het fenomeen van hersenen waarvan delen niet goed werken terwijl andere delen het prima doen. Daardoor ‘zie’ je het soms niet.

Moet je zo’n man dan maar niet straffen? Swaab vindt van wel. ‘Als die straf maar effectief is’. Eigenlijk vindt Swaab de rechtspraak verouderd. Swaab: ‘Justitie gebruikt in feite dezelfde argumenten als de psychoanalyse in de tijd voordat systematisch werd nagegaan of een psychiatrische therapie werkt. Hierdoor is het onmogelijk om de effectiviteit van een straf vast te stellen.

Onder druk van de politiek komt justitie steeds weer met nieuwe straffen (taakstraffen, heropvoedingskampen), zonder dat de effectiviteit ervan wordt vergeleken met de oude standaardstraf. ‘Van een goed opgezet onderzoek met een goede controlegroep is geen sprake.’

Het zou ons een boel proceskosten schelen wanneer we door breinonderzoek kunnen vaststellen dat M en Breivik een ziek brein hebben. Je weet dan dat je die mensen niet 20 jaar gevangen moet zetten, want over 20 jaar is hun brein niet veranderd. Ze zullen hun daden waarschijnlijk herhalen. Levenslang dus. Maar onder welke omstandigheden?

Dat zijn de vragen waar de jurisprudentie en de politiek nu voor staan. Filosofen en ethici zitten met andere vragen. Die van de vrije wil bijvoorbeeld. Bestaat die? Op het NRC-symposium van begin mei zal betoogd worden, in elk geval door Swaab, van niet. Het is een illusie. Een dergelijke conclusie lijkt grote gevolgen te hebben. Veel managers vinden het prettig om hun mensen verantwoordelijkheid toe te dichten. Maar hoe verantwoordelijk is iemand zonder vrije wil? Heel veel keuzes maken we impulsief, tot en met onze partnerkeuze toe.

Zelf geloof ik dat een groot aantal van ons verder kunnen komen. Mogelijk kunnen we meer verantwoordelijkheid voor ons gedrag ontwikkelen. Onze beperkingen hoeven niet altijd een eindhalte te zijn. We kunnen ons er bewust van zijn, en ons in het contact met anderen een beetje leren aanpassen. Voor mensen bij wie dat moeilijk gaat moeten we oplossingen zien te vinden.

Onze ‘wil’ lijkt te zijn gevormd. Door genetische factoren, door het milieu waarin en de religie waarmee we zijn opgegroeid, door onze fysiolgische beperkingen, etcetera. Mensen hebben een prefrontale cortex en kunnen het nodige leren. Zoals het ontwikkelen van een ‘vrije wil’ of het bewust maken van onbewuste processen. Natuurlijk zal dit niet iedereen lukken. Maar we kunnen het tenminste proberen. Anders zijn we aan de wilde grillen van de amygdala overgeleverd.

Bert Overbeek heeft een nieuw boek geschreven. ' Slechte chefs werk je weg'; zie de artikelen hieronder. Ook werkt hij aan een boek over verandermanagement en het brein. Hij is voor training en coaching bereikbaar via pitcher.support@hetnet.nl