Een voorbeeldfunctie? Alleen als het ten goede is!

De dood van Nelson Mandela heeft me niet alleen aan het denken gezet over hemzelf en het voorbeeld dat hij gesteld heeft, maar ook over hoe wij als samenleving met voorbeelden omgaan. Los van de keuze voor bepaalde rolmodellen, hoe gebruiken we deze wandelende inspiratiebronnen voor onszelf? En is dat zinvol?

“Dat ik goed kan dunken en dat mijn rebounds er goed uitzien, betekent nog niet dat ik uw kind even goed kan opvoeden”, antwoordde toenmalig basketballer Charles Barkley ooit in een radio-interview. De bellende luisteraar die Barkley naar zijn gedrag binnen de lijnen had gevraagd, begon tegen hem te schreeuwen. De jeugd had een rolmodel nodig. Of het ‘voorbeeld’ de voorbeeldfunctie even klakkeloos kon aannemen. Maar overdrijven we niet wanneer we een ander ongevraagd als voorbeeld stellen en daarbij eisen dat die persoon een overeenkomstig gedragspatroon laat zien?

Er zijn twee soorten voorbeelden. Allereerst zijn er de abstracte rolmodellen – vaak sterren in de entertainmentindustrie – die veel geld verdienen om een rol te spelen die voor hen een goede werking heeft. De miljoenen die ze verdienen zijn een geweldige stimulans voor hun doen en laten. Kim Kardashian gedraagt zich disfunctioneel en Mario Balotelli manipuleert de scheidsrechter omdat dat bij hun baan hoort. Kun je van alles van vinden, maar wij als onderdeel van het publiek houden het in stand door tv te kijken (meestal doen we dat omdat tv-programma's aanleiding geven tot gespreksstof).

Ten tweede zijn er concrete voorbeelden, meestal uit je eigen omgeving. Dat zijn mensen die veel dichter bij bijvoorbeeld kinderen staan – ouders, buren, leraren enzovoorts - of op een andere manier respect afdwingen door hun aanwezigheid. Die zijn veel nadrukkelijker aanwezig in het leven van kinderen. Ze kunnen gedragsvoorbeelden van dichterbij laten zien en bovendien zitten daar geen commerciële belangen achter die hun gedragingen corrumperen.

Curieus eigenlijk dat pak hem beet Onno Hoes na een slip of the tongue op zijn voorbeeldfunctie wordt aangesproken. Voorbeeld… Voor wie dan? Wie kijken er dusdanig naar hem op dat ze nu in shock zijn? Heeft het Vrijthof zijn glans verloren na dit akkefietje? Erg doordacht was het misschien niet, maar het is niet wettelijk verboden en heeft geen praktische consequenties. Of het moreel door de beugel kan is aan hem en zijn man. Wat is de toegevoegde waarde van het afbranden van iemand met een ‘voorbeeldfunctie’ die langs de menselijke meetlat omlaag valt? Bij topmannen in het bankwezen heeft het niet bijster veel geholpen.

Ook Barack Obama gebruikte zijn speech op de herdenking van Mandela om met een belerend vingertje te wijzen. Hij vroeg zich af of wereldleiders wel voldoende in de spiegel keken. Als ze enerzijds Madiba prezen en anderzijds hun volk onderdrukten, moest er toch iets mis zijn. Onwillekeurig dacht ik even aan Edward Snowden. In plaats van ambtsgenoten de les te lezen, kwam Obama gelukkig ook terug op het voorbeeld dat Mandela tijdens zijn leven stelde. Een rolmodel heeft pas een goed effect op je als je diens voorbeeld gebruikt om jezelf aan op te trekken. Obama wil dankzij Nelson Mandela een beter mens zijn.

Toen ik na 27 jaar uit de gevangenis kwam, realiseerde ik me dat ik voor eeuwig gevangen zou blijven als ik de woede en verachting zou blijven koesteren tegenover de mensen die me dit hadden aangedaan, zei Mandela ooit. De Amerikaanse president refereerde hiernaar in zijn toespraak door te zeggen dat de overledene niet alleen gevangenen, maar ook de cipiers bevrijdde. Ik hoopte dat Obama en ik onze bewondering voor Mandela baseren op zijn vergevingskracht. Deze wereld schreeuwt om vergevingskracht. Zullen we beginnen met voormalige ‘helden’ die van hun voetstuk zijn gevallen omdat ze uiteindelijk alleen maar mens bleken te zijn?