60? Oude lul worden? Of een open mind? De keuze is aan jou!

‘Mij kan je niets meer leren, Bert’ zei Theo, een 62-jarige deelnemer aan een van de Management Development trajecten die ik verzorg voor organisaties. ‘Nog een paar jaar en dan ga ik met pensioen. De camper voor Nieuw-Zeeland staat al klaar.’ Ik ben wie ik ben, voegde hij er nog aan toe. We moesten het er maar mee doen. Maar de ambities van de organisatie gingen verder. Ze stonden voor een grote verandering.De markt gedroeg zich grillig en was aan het veranderen. De organisatie zou het moeilijk gaan krijgen wanneer er niet een nieuwe dynamiek zou ontstaan. De concurrenten drongen zich op en kwamen steeds meer in het vizier, na jaren van monopoly. De oude jongens krentenbrood sfeer waarin iedereen zich veilig voelde moest doorbroken worden, zonder dat mensen hun werkplezier of bedrijfstrots verloren.

‘Dus moet je toch nog veranderen, Theo’ zei Jaap, zijn leidinggevende.

‘ Maar dat kan toch niet meer, joh?’ verzuchtte Theo. ‘Wat moet je aan mij nou nog veranderen? Stuur me liever met pensioen.’

 Theo was aan het ‘afbouwen’, om eens een woord van Youp van ’t Hek te gebruiken. Hij dreef op zijn ervaring. En volgens Jaap deed hij dat ‘ wel aardig’. In zijn team was niet heel veel mis. Het enige punt was dat ze niet goed waren aangesloten op de rest van de organisatie. Maar ze leverderen geen slechte resultaten.

‘Toch willen we daar wel een paar dingen veranderen’ zei Theo.

Ik herinnerde me een uitspraak van Nelson Mandela. ‘Het lijkt altijd onmogelijk totdat het is verwezenlijkt.’  Waarom zou dit niet voor de mogelijkheid tot verandering voor Theo gelden. Maar dan zouden we wel de juiste knoppen moeten vinden. Hoe bereik je 60 plussers bij een verandering?

Gemakkelijk is het niet. De gedachte dat er niets meer te leren is, is om te beginnen niet meer dan een gedachte. Wie blij wordt van

In zijn boek ‘ De wijsheidsparadox’  raadt de neurowetenschapper Elkhonon Goldberg aan om tot op hoge leeftijd je verstand te oefenen en dingen aan te blijven leren. Sterker nog: we moeten! Hij geeft het voorbeeld van een vrouw die haar mentale scherpte verbeterde op hoge leeftijd door pianoles te nemen.

Volgens Goldberg hebben mensen die zich hun leven lang mentaal geoefend hebben, een voordeel op latere leeftijd. ‘Deze beschutting, een soort mentale automatische piloot, zal hun tijdens de laatste decennia van hun leven goed van pas komen.’

We kunnen ‘profiteren van onze mentale automatische piloot’ maar moeten ons niet door hem in slaap laten wiegen. ‘We moeten, ongeacht onze leeftijd, onze geest op de proef blijven stellen en blijven streven naar nieuwe mentale uitdagingen.’

Deze uitspraak vertoont verdacht veel overeenkomsten met dingen die Nobelprijswinnaar en psycholoog Daniel Kahnemann beweerde. Ook hij bespreekt een soort automatische piloot. Hij noemt deze echter anders: systeem 1. Kenmerken van dit systeem zijn:

-Het is een automatisch en snel systeem, met weinig inspanning en geen gevoel voor controle. Denk aan het rijden op een lege weg of het oplossen van een som als 2x5. Je hoeft er niet voor te denken.

-Het veroorzaakt ‘ priming’. ‘Priming’ is dat een woord of idee je reactie voorbereidt.

Dat je bijvoorbeeld aan eten denkt en dan sneller het woord ‘sop’  leest als soep. Denk je aan televisie, dan denk je bij het woord ‘sop’  sneller aan ‘soap’. Dat waarmee je bezig bent, beinvloedt dus je waarneming.

-Het wil alles vereenvoudigen. Het maakt van moeilijke vragen makkelijke vragen. ‘Niet moeilijk doen’ heet het dan, terwijl sommige dingen nu eenmaal gewoon moeilijk zijn.

-Het neemt situaties voor waar aan en toetst die niet. Of beter: wij doen dat.

- Het (je kunt steeds ‘wij’ lezen) bedenkt zelf oorzaken voor gebeurtenissen en dicht intenties toe aan gedrag van anderen.

-Het doet mentale ‘hagelschotten’: het ‘gokt’  en neemt dat voor waar aan.

-Het schept verbanden tussen dingen waartussen geen verbanden zitten.

-Het geeft te veel gewicht aan kleine kansen, zoals bij de lotto of de staatsloterij

-Is gevoeliger voor heftige emotionele voorbeelden dan voor wat bredere analyses.

Het automatische systeem is lui en niet tuk op verandering.  Denk maar eens aan de zucht die Theo in mijn voorbeeld slaakt, die vergezeld gaat van de opmerking ‘Stuur me maar pensioen’.

Nog eens: mensen zijn luie denkers. We houden van routine en overzicht en proberen een situatie die we veilig vinden in stand te houden. Dit noemen we cognitief gemak. We gaan voor comfort en aangename omstandigheden, en we zien soms niet dat we die beter bereiken met een korte periode van ‘moeilijker denken’.

Gelukkig beschikken we ook nog over een ander systeem. Kahnemann noemt dit systeem 2. Je zou dit de ‘innerlijke criticus’  kunnen noemen, al dekt dat de lading niet helemaal. Een paar kenmerken.

-Dit bevindt zich normaliter in sluimerstand. We mobiliseren het (onbewust en bewust) als systeem 1 in de problemen raakt, bijvoorbeeld omdat het een vraag niet kan beantwoorden.

-Het wordt geactiveerd als ons wereldbeeld en ons paradigma niet blijkt te kloppen.

-Het bevat bewuste aandacht voor mentale inspanningen die worden verricht, waaronder ingewikkelde berekeningen

-Eenmaal geactiveerd controleert het de binnengekomen informatie op juistheid.

-Het maakt zelf keuzes en denkt na over wat te doen en te laten; ons bewustzijn.

-Het is trager dan systeem 1

-Het controleert het eigen gedrag, maar is ook lui: het neemt veel voor waar aan wat systeem 1 aanlevert.

-Systeem 2 is kritischer dan systeem 1: het volgt regels en maakt keuzen tussen alternatieven.

-Wanneer systeem 2 druk is, maken mensen zelfzuchtiger keuzen, gebruiken seksistischer taal en vellen oppervlakkige oordelen.

-Teveel taken achter elkaar in systeem 2 leiden tot minder bereidheid om dit te doen: je geeft sneller op.

- Systeem 2 is door zijn luiheid niet zonder meer betrouwbaar; het laat zich misleiden. De meeste mensen nemen niet de moeite om door te denken.

Wie dit leest en Goldberg combineert met Kahnemann kan bijna niet anders doen dan concluderen dat het ‘wakker houden’ van je mentale vermogens een belangrijk doel is. Ook, of misschien wel juist, als je behoort tot de ouderen.

Terug naar Theo.

‘Mij kan je niets meer leren, Bert.’

De gedachte dat hij niets meer zou kunnen leren, is maar een gedachte. En hoezeer hij er zelf ook in gelooft, het is een onjuiste gedachte. Hem daarvan doordringen is de eerste poging die je kunt ondernemen. Dus, je zou zeggen: in gesprek gaan en met feiten komen. Dan kom je er vanzelf achter of Theo niet kan veranderen, of dat de wil ontbreekt.

Zijn weerstand tegen het leren van nieuwe dingen vertoont trekjes die in verband gebracht kunnen worden met systeem 1 en de automatische piloot. Uit het verhaal van de neurowetenschapper zou hij kunnen leren dat mensen tot op hoge leeftijd mentaal actief moeten blijven.

Het grappige aan Theo is, dat hij op zijn hoge leeftijd nog 5x per week aan training doet in de sportschool. Zijn lichaam wil hij in goede conditie houden. Hij is ervan overtuigd dat dat moet om ouder te worden. De vergelijking tussen lichaam en brein is hier zonder problemen te maken, als we het recente onderzoek moeten geloven.

Ik zou dan ook iedere 60 plusser van harte willen aanraden af te stappen van de overtuiging dat hij niets meer kan leren. Laat de camper in de achtertuin nog maar even lekker staan. Die komt nog wel aan de beurt. Voorlopig houd je je zelf het meest vitaal door open te staan voor de dingen die nog komen. Het kost even wat moeite maar uiteindelijk maakt het het leven vast leuker.

Bert Overbeek is de schrijver van ‘Bert’s Breinboek voor Managers en Trainers’  dat sinds kort verkrijgbaar is via managementboek.nl of in de shop van mijnmanagementboek.nl  Het boek behandelt de invloed van nieuwe inzichten op management development, selectie en werving en veranderprocessen bij medewerkers en teams.