Het werk van de toekomst en de toekomst van werk

Volgens sommige studies die het afgelopen jaar zijn verschenen, dreigen veel van onze huidige banen vervangen te gaan worden door technologie, door robots en computers. En niet alleen fabrieksbanen en laaggeschoolde arbeid worden bedreigd, maar ook banen in het middensegment. Gelukkig zijn er ook onderzoekers en visionairs die niet zo pessimistisch zijn want er ontstaat ook meer behoefte aan andere soorten beroepen en er ontstaan zelfs nieuwe beroepen. Per saldo zal de traditionele werkgelegenheid waarschijnlijk wel verminderen.

Het werk van de toekomst

VPRO Tegenlicht had onlangs de uitzending ‘Het werken van morgen’ met als ondertitel: ‘een zoektocht naar een nieuwe definitie van de betekenis van werk in onze samenleving en van de relatie die wij mensen hebben tot ons werk’.

VPRO Tegenlicht sprak hiervoor onder andere met Andrew McAfee, coauteur van het boek 'The Second Machine Age' (2014). McAfee definieert de eerste ‘machine golf’ als de periode waarin fysieke kracht werd vervangen door (mechanische) machines en waarin machines uiteindelijk zelfs meer fysieke kracht konden leveren dan mensen. In de tweede machine-golf, en dat speelt nu, wordt mentale kracht, denkkracht of intelligentie, vervangen door computers (met algoritmes en kunstmatige intelligentie) die uiteindelijk meer denkkracht zullen hebben dan mensen!

Deze ‘tweede machine-golf’ is al zeker tien jaar aan de gang. Opvallend is dat deze tweede golf eerst leidde tot vervanging van veel typische kantoorfuncties (middensegment). Denk hierbij aan financieel-administratieve functies, secretaresses en telefonische medewerkers. De snelle ontwikkelingen op het gebied van robots en robotisering bedreigen nu echter ook veel functies in het uitvoerende proces, denk aan heftruckchauffeurs (alle chauffeurs door Google zelfsturende auto!), pakketsorteerders en schoonmakers.

(Bron afbeelding: De Standaard)

Ook The Economist Intelligence Unit heeft onderzoek gedaan naar de ontwikkelingen op het gebied van werk en haar bevindingen uitgebracht in het rapport: ‘Humans and machines, the role of people in technology driven organisations’ (2013). Het onderzoek richt zich met name op de ontwikkeling van de interactie en de samenwerking tussen mensen en technologie in een viertal sectoren:

Gezondheidszorg: Robots voor operaties zullen de mogelijkheden van behandelingen door artsen vergroten en slimme computers zullen het stellen van diagnoses verbeteren.

Financiële sector: Het aantal transacties tussen computers onderling gebaseerd op wiskundige modellen ontwikkelt zich snel (sneller dan de benodigde regelgeving en toezicht), maar veel financiële dienstverlening blijft nog mensenwerk.

Productie: Computers en robots zorgen voor enorme efficiencyverbeteringen, ook bij productie op kleinere schaal. Dit zal leiden tot grootschalige vervanging van routinewerk door robots en daardoor tot verhoging van de kwaliteit. Mensen blijven vooral nodig voor het ontwerpen van producten, productieprocessen en voor het instrueren van robots.

Onderwijs: Computers en het internet zullen zorgen voor vergaande democratisering van het onderwijs (denk aan MOOC’s) en voor verrijking van bestaande leermethoden. Docenten worden vooral ontwikkelaars en coaches voor studenten.

De Economist heeft in een vijfde onderzoek gekeken naar het algemene proces van ‘decision-making’. Computers zullen ondersteunen bij het helder presenteren van informatie uit de overvloed van beschikbare gegevens en analyses, maar uiteindelijk blijven beslissingen in belangrijke mate gebaseerd worden op menselijke intuïtie.

Uit het onderzoek blijkt dat de toenemende mogelijkheden van technologie zullen leiden tot belangrijke verschuivingen in werk en beroepen. De eindconclusie is echter overwegend positief: ‘technologie biedt meer kansen dan bedreigingen voor unieke menselijke vaardigheden zoals verbeeldingskracht en creativiteit’ (‘Mind over machine’).

Ook het Economisch Bureau van de ING is positief en stelt in het rapport ‘Robots zijn voor Nederland vooral een kans’ dat de introductie van robots geen banen zal kosten, maar dat de tweede machine golf juist kansen oplevert voor de Nederlandse economie. ‘Arbeidsbesparende technologie zal veel banen overbodig maken en mensen zullen ander werk moeten zoeken, maar zij kunnen dat vinden omdat Nederland altijd een dynamische en innovatieve economie is geweest met een hoog opgeleide beroepsbevolking’, aldus ING.

Om een massaal verlies van banen te voorkomen, het ontstaan van nieuwe beroepen en een andere manier van werken een kans te geven, moeten burgers, overheid en onderwijs snel de bakens verzetten, aldus McAfee. ‘Niet morgen, maar vandaag. Want de technologische trein raast in hoger tempo dan ooit tevoren voort, terwijl de meeste landen zich nog nauwelijks bewust zijn van wat komen gaat’. Vooral het onderwijs zal zich moeten aanpassen en zich moeten richten op het ontwikkelen van andere competenties bij leerlingen en studenten. De belangrijkste competenties voor de toekomst zijn niet meer kennis, toepassen van bestaande modellen of gedisciplineerd werken, maar creatief denken, initiatieven en risico´s nemen, kansen creëren en benutten, samenwerken en communiceren.

De meeste studies zijn het er wel over eens dat sommige beroepsgroepen weinig geraakt zullen worden of waarvan de omvang zelfs nog zal toenemen. Deze beroepen zijn overwegend te vinden in twee categorieën. Allereerst de creatieve, ontwerpende beroepen en de beroepen die zich richten op mens-computer interactie. Denk hierbij aan software-engineers, procesontwerpers, neuro-wetenschappers en ergonomen. De tweede categorie zijn beroepen waarin veel persoonlijke aandacht en sociale interactie van belang zijn. Denk aan schoonheidsspecialisten, voetbaltrainers en verpleegkundigen. Zie ook de uitkomsten van een wetenschappelijk onderzoek:

(klik op afbeelding voor meer details)

De toekomst van werk

De tweede machine-golf zal leiden tot grote veranderingen in ons werk. Sommige beroepsgroepen zullen groeien en anderen zullen krimpen, maar dat zijn verschuivingen tussen beroepsgroepen. Een belangrijke andere vraag is: wat gaat er gebeuren met de totale omvang van de werkgelegenheid? Is er in de toekomst nog wel genoeg werk voor iedereen? Voor ‘werk’ op de klassieke manier gedefinieerd waarschijnlijk niet. We zullen ‘werk’ anders moeten gaan definiëren. Niet meer als ‘werk in loondienst bij een vaste werkgever’, maar als werk in verschillende functies en rollen bij meerdere werkgevers, als combinatie van werk in loondienst en werk als zelfstandige of als werk in de mantelzorg, in de opvoeding van kinderen en in de vorm van vrijwilligerswerk.

We zullen dan als maatschappij niet alleen anders over werk moeten gaan denken, maar ook over (arbeids-)inkomen. In dit kader stellen sommige visionairs voor dat iedere volwassen burger een basisinkomen krijgt (Rutger Bregman) of dat alle burgers een negatieve inkomstenbelasting krijgen indien het arbeidsinkomen te laag is (Andrew McAfee). Dat geeft burgers veel meer vrijheid om hun eigen ‘werk’ in te vullen. De productiviteitsstijging die mogelijk wordt door de tweede machine-golf kan gebruikt worden om deze vormen van niet-arbeidsinkomen te financieren.

Werk en toekomst

De tweede machine-golf zal een zeker zo grote impact hebben op onze maatschappij als de eerste machine-golf. Dat schept bedreigingen, maar zeker ook kansen. Om de positieve effecten van de tweede machine-golf te benutten, zal iedereen, zowel individuen, als bedrijven, onderwijsinstellingen en overheid de oude dogma’s over werk en inkomen moeten loslaten, zich moeten open stellen voor de nieuwe mogelijkheden en zich actief moeten voorbereiden op de toekomst.