Onze overheid kan zoveel beter…

Afgelopen vrijdag verscheen het praktijkrapport ‘Tussen het kastje en de muur' van de PvdA kamerleden Anja Timmer en Martijn van Dam. De kop in de dagbladen was ‘ambtenaren saboteren ICT voor honderden miljoenen euro's. Mijn eerste gedachte was, maar honderden miljoenen? Daarbij is het ook opmerkelijk dat alleen ICT projecten eruit worden gelicht, omdat ik denk dat dezelfde duizelingwekkende getallen naar boven komen als er wordt gekeken naar alle mislukte reorganisaties (vernieuwen met baangaranties...), invoering van projectmatig werken in taakgerichte organisaties en integraal management. Mijn interesse was toch gewekt, dus heb ik het rapport maar eens gedownload.

Het rapport geeft een doorkijkje van een aantal gemeentes en de zorg en brengt in kaart waarom resultaten van ICT projecten niet van de grond komen. Er is gebrek van politieke sturing in de uitvoering. Dit is natuurlijk het intrappen van een open deur. Er is natuurlijk al jaren een spanning tussen de politiek en het ambtelijk apparaat. Het is gewoon een keuze (iets sterker, een ontwerpfout). Maar laten we teruggaan naar de twee basisvragen van het rapport. Waarom is de overheid niet succesvol en hoe moet dat in de toekomst veranderen?

Succes begint bij wederzijds vertrouwen en wordt minder naarmate het wantrouwen toeneemt. Vroeger bestond zoiets als een ‘herenakkoord', waarbij een handdruk voldoende was en er niet dikke contracten hoefden te worden opgesteld (zoals dat tegenwoordig wel het geval is). We leven met de fictie van een overzichtelijke, stabiele en begrijpelijke wereld. We kunnen de complexiteit natuurlijk niet overzien en ons beoordelingsvermogen wordt continue overvraagd, wat leidt tot onbegrip, frustratie en woede. Het begint al op persoonsniveau, waarbij we in onze onderlinge communicatie zo dicht mogelijk langs elkaar heen praten, wat uiteindelijk leidt tot argwaan. De eerder genoemde dikke contracten om onze afspraken vast te leggen zijn letterlijk ‘geïnstitutionaliseerd wantrouwen'. Dit geldt voor het pact tussen de politiek en het ambtelijk apparaat, wat iedere vier jaar weer opnieuw moet worden gesloten, maar ook voor de relatie van de overheid en de markt (aanbestedingen). Het succes van een opdrachtgever hangt niet alleen af van zijn inhoudelijke expertise, maar ook van de manier waarop degenen die met hem te maken krijgen, hem ervaren.

In een opdrachtgever - opdrachtnemer relatie zijn er twee belangrijke parameters: de kwaliteit (warmte) van de relatie en de perceptie van succes. Als de relatie al niet warm is (bv. tussen politiek en ambtelijk apparaat) dan kan het succes alleen nog maar komen van de tweede parameter. Als gerealiseerde besparingen door een afdeling niet noodzakelijkerwijs bij dezelfde afdeling terecht komt, om nog maar te zwijgen over eventuele organisatorische en personele consequenties als gevolg van bv. een ICT project, dan is er niet sprake van dezelfde perceptie van succes. (Kom, werk gezellig mee aan het projectsucces en uw eigen ontslag...).

Daarom leiden goede uitgangspunten, zoals transparantie, gelijkheid en proportionaliteit (denk aan de Government Procurement Act) niet tot de beoogde successen. Er wordt geprobeerd een invulling te geven aan de organisatie van vertrouwen, waarbij de persoonlijke relatie (klik) tussen de opdrachtgever (de klant) en de opdrachtnemer (de leverancier) buiten spel komt te staan. De nieuwste innovatie binnen de overheid is de uitvinding van de aanbestedingen. Ook hier zijn er weer een aantal goede vertrekpuntenpunten, namelijk kiezen voor de goedkoopste of de economisch meest voordelige aanbieding weer niet succesvol. De vraag die je ook hier weer kunt stellen, is het criterium prijs nu wel zo'n goede raadgever?

Er zou eens moeten worden nagedacht over de torenhoge ambities die de politiek stelt aan het ambtelijk apparaat en daarbij totaal niet kijkt naar de mensen, de persoonlijke belangen en het gebrek aan sturing op resultaat.

Er is een gebrek aan procesmatig denken schrijven de auteurs. Het gevolg is dat niemand meer de grote lijnen in de gaten. Een gemiddelde overheidsorganisatie heeft tussen de zestig en honderd projecten lopen. De markt verdient er goud geld aan en dat zal ook nog wel even zo blijven. Er heerst projectgekte in Nederland, zeker binnen de overheid. Het zou een verademing zijn als er eens drastisch zou worden gesaneerd in al die projecten en ambtenaren zich eens kunnen gaan richten op de resultaten waarvoor ze worden betaald. Stop met de permanente projectorganisaties. Anders blijft de overheid ‘Pennywise and Poundfoolish' en zal de belastingbetaler weer aan het kortste eind trekken.

In het rapport wordt de agenda voor de toekomst geschetst. Een opvallend voorstel is de aanstelling van een staatsecretaris Q voor Administratieve vereenvoudiging. Graag wil ik de politici van Dam en Timmer nog even een paar consequenties in overweging geven. Vereenvoudiging van de administratieve lasten betekent dat er minder behoefte is aan beleidsambtenaren en kan er dus worden gesaneerd in het ambtenarenapparaat. Als naast de aanstelling van de staatssecretaris, de status aparte van ambtenaren wordt afgeschaft, dan kan er nog veel meer worden bespaard omdat er niet meer met overtollig personeel hoeft te worden geschoven (denk nog even aan de reorganisaties met baangaranties).

Het tweede punt is de invoering van resultaatgericht management, zodat de burger uiteindelijk krijgt waarvoor hij belasting betaald. De politiek en de kiezers (de belastingbetalers) moeten weer dezelfde perceptie van succes krijgen. Ambtenaren moeten naast de positieve prikkels van bonussen voor een goed idee, zoals het rapport voorstelt, ook de negatieve prikkels gaan voelen van sabotage van projecten en het niet halen van resultaten. Dat geldt van minister tot uitvoeringsambtenaar. Het voorstel om boetes aan overheidsorganisaties uit te delen lijkt momenteel toch wel een beetje symboolpolitiek en getuigt niet van het politiek leiderschap waar, mijns inziens, behoefte aan is. De kost gaat voor de baat uit en leiderschap doet soms ook pijn. Onze overheid kan zoveel beter...