Energietransitie: hoe kun je tempo maken zonder overheidsimpuls?

Nog geen maand geleden is het Energierapport 2011 van het Ministerie van ELI uitgekomen. Ongeveer tegelijkertijd kwam het topsector rapport Energie uit. Een goed moment om de balans eens op te maken. Want welke logica wordt er gevolgd? Sluit de pragmatische lijn die is gekozen – ‘Nederland minder afhankelijk maken van fossiele brandstoffen en geleidelijk over laten schakelen op hernieuwbare energie; grijs en groen naast elkaar’ – aan bij de behoefte van de markt? Dit was het onderwerp van de recent georganiseerde strategische discussie bij Squarewise, een strategisch adviesbureau dat versnelling realiseert in innovatievraagstukken. Het werd een prikkelende discussie waarbij marktpartijen de consensus bereikte dat ondanks goede bedoelingen, dit kabinet de markt onvoldoende tegemoet komt met heldere en stimulerende regelgeving om de noodzakelijke energietransitie te realiseren.De consequentie op korte termijn lijkt te zijn dat de markt tegen onnodig veel barrières op loopt en aarzelender moet opereren dan zij zou willen. De lange termijn consequenties zijn minder duidelijk, maar eerder negatief, dan positief, zo denkt althans transitieprofessor en –progressor Jan Rotmans, strategisch partner van Squarewise.

Er is een sterk economisch argument om als overheid aan te sturen op versnelling in verduurzaming van onze energievoorziening. De vraag is dan ook of de pragmatische lijn die nu gekozen wordt op de lange termijn serieuze economische consequenties heeft. Dit kabinet stelt volgens Rotmans dat een overhaaste uitrol van duurzame energie leidt tot onnodig hoge maatschappelijke kosten (nu). Dit is te bewijfelen – Rotmans stelt dat de baten structureel onderschat worden en kosten overschat – en brengt hier tegenin dat we daarmee de kans missen om op tijd (voordat onze economie nog verder verzwakt) onze economische structuur te versterken. Vanuit transitiemanagement theorie beargumenteert hij tevens dat de tijd van experimenteren voorbij is. ‘We zitten op een kantelpunt en moeten nu grootschalige exploitatie stimuleren om daarmee de kosten te reduceren. Nu versnellen zou niet overhaast zijn, maar simpelweg logisch’.

Uit onderzoek blijkt dat het rendement van investeringen in duurzame energie momenteel 5 tot 10 keer hoger ligt dan investeringen in fossiele energie. Wereldwijd groeit een mondiale economie rondom schone energie. Dit is de snelst groeiende industrie ter wereld (in 2010: 243 miljard dollar, 30% groei t.o.v. 2009). China neemt daar 55 miljard van voor zijn rekening. Duitsland 42 miljard en Italië 17 miljard. Nederland blijft tot nu toe achter met hooguit 1 tot 2 miljard dollar. De conclusie: als je de Nederlandse economische structuur wil versterken dan moet je meer investeren in duurzame energie dan in fossiele energie. Daarnaast moet je inzetten op economisch kansrijke niches zoals elektrisch vervoer, duurzaam bouwen, een groene chemische industrie, zilte landbouw en klimaat-adaptief bouwen. Dat zijn de sectoren van de toekomst en om hier een internationale rol van betekenis in te spelen zijn nu beleidskeuzes nodig.

Bij de overheid zou dus de sleutel moeten liggen, aldus de markt. Maar diezelfde overheid wijst naar de markt. Vertel ons waar je op in wil zetten en wij maken het mogelijk. Niet door meer regels, maar juist door versimpeling. Elke nieuwe regel die gemaakt wordt compliceert het systeem en leidt alleen maar tot speculatie en nieuwe spelletjes. De Green Deal die wordt beschreven in het Energierapport 2011 is gestoeld op precies deze filosofie. Ben je bezig met een energieproject en loop je tegen knelpunten aan, dan kon je tot 1 juni een voorstel met een hulpvraag indienen. Het zou echter altijd mogelijk moeten zijn om knelpunten te duiden en daarbij om hulp te vragen.

Prof. Jan Rotmans ziet de gebouwde omgeving als het meest logische startpunt van een verregaande energietransitie en gaf aan daarin graag de ‘deblokkerende werking’ van een GreenDeal te benutten. Eikelenstam en Wisselink gaven aan dat er een grote kans is dat Minister Verhagen hier ook in geïnteresseerd zou zijn. En dan zou hij daarin niet alleen staan. Topeconoom Jeremy Rifkin zette recent helder uiteen wat de kansen zijn in relatie tot het neutraliseren van de energie impact van de gebouwde omgeving. Hij deed dit tijdens een interview bij Eenvandaag. De werkgelegenheid die dit oplevert kan volgens Rifkin de hele wereldeconomie weer aanzwengelen. Om dit mogelijk te maken kunnen markt en politiek niet zonder elkaar. Zij moeten elkaar veel beter weten te vinden en samen optrekken. De markt moet signaleren, de overheid moet realisatie versimpelen.

Deze gedachte wordt nog weinig doorleefd. Het is lastig om concreet te maken hoe de markt de overheid kan helpen om de markt te helpen, en andersom. De vraag is dan ook of versnelling van energietransitie niet gewoon mogelijk is zonder stevige impuls vanuit de overheid?

Een van de manieren om versnelling te realiseren betreft de omslag van een productoriëntatie naar een focus op energiedienstverlening. Je moet als energiespeler in de toekomst geld willen verdienen met het leveren van oplossingen en niet met een bepaald energieproduct. Zowel Eneco als Stedin zetten hier al sterk op in. Eneco noemt zichzelf zelfs graag ‘energieregisseur’.

Een tweede manier om te versnellen is middels verregaande vormen van samenwerking. Een samenwerkingsverband zoals Aardwarmte Den Haag, of Co-Green zou veel vaker gekopieerd moeten worden. Lastig is dat de Nederlandse aard lijkt om voortdurend het wiel opnieuw uit te willen vinden.

Alleen op lange termijn zal goed beoordeeld kunnen worden of Nederland nu het juiste tempo kiest in de omslag van een energievoorziening gebaseerd op fossiele brandstoffen naar volledig duurzame opwekking. Het blijft de vraag of de markt zonder stevige impuls vanuit overheidswege zelf voldoende versnelling aan kan brengen. Met het energierapport 2011 en het topsector rapport energie zijn de kaarten weer opnieuw geschud. Het is aan de spelers zelf om opnieuw een strategie uit te denken en om te gaan met deze nieuwe realiteit. Daarbij heeft zowel de markt als de overheid versnellingsmechanismen in handen.

Link naar: Een gedetailleerd geschreven verslag en een videodocument van SquareTable Zonder Ambitie geen Energietransitie.