De open source ondernemingsraad

Laatst belde een journalist me met de vraag hoe ik aankijk tegen de toekomst van de ondernemingsraad. Deze vraag is me in de afgelopen tien jaar herhaaldelijk gesteld, wat aangeeft dat er blijkbaar reden is om te twijfelen aan het voortbestaan van dit vennootschapsorgaan. Ik heb de journalist geantwoord dat ik denk dat de medezeggenschap in zijn huidige vorm aan het versterven is, maar dat er licht gloort aan het einde van de tunnel. De tijd is rijp voor innovatieve vormen van medezeggenschap: de open source ondernemingsraad!

In principe zijn er drie motieven om medezeggenschap in bedrijven en instellingen te regelen. Ten eerste zijn er ideologische motieven: sociaaldemocratische idealen als een rechtvaardige verdeling van geld, macht en inkomen en de emancipatie van de uitgebuite arbeidersklasse. Het tweede motief is gebaseerd op de onderkenning dat een organisatie voor zijn continuïteit afhankelijk is van een goed systeem van checks & balances: in het ondernemingsbestuur moet op een evenwichtige manier rekening gehouden worden met alle belanghebbenden, dus ook de werknemers. Het derde - onderbelichte - motief is dat medezeggenschap nodig is om de kwaliteit van het draagvlak van besluitvorming te waarborgen.

In de Nederlandse discussie rondom medezeggenschap voeren de eerste twee motieven de boventoon. Daar hebben wij onze ondernemingsraad (OR) aan te danken, niet voor niets gefundeerd op wetgeving die hoofdzakelijk nog uit de jaren zeventig stamt. De algemene opvatting uit de praktijk is dat het niet goed gaat met de OR. Om een paar in het oog springende zaken te noemen: Internationale besluitvorming binnen bedrijven ondergraaft de Nederlandse medezeggenschap; de OR vervreemd zich van de achterban en sluit zich op in het eigen vergadercircuit; en een steeds meer diverse achterban (jong/oud, nationaliteit, diversiteit in arbeidscontracten, geografische spreiding) voelt zich niet meer (h)erkent door de ondernemingsraad.

Ik wil niets afdoen aan de vele goede voorbeelden van goed functionerende medezeggenschap, maar het algemene beeld is toch dat de ondernemingsraad door dit soort ontwikkelingen steeds meer aan relevantie verliest. De overlegvergadering met de bestuurder verwordt in veel bedrijven en instellingen tot een rituele dans en een achterhoedediscussie (zie ABN Amro). Nog triester is het om te zien dat het overleg tussen ondernemingsleiding en de OR in sommige gevallen totaal ontaard in formeel-juridische schijngevechten die iedere aansluiting tussen de dagelijkse organisatiepraktijk missen.

De OR-service-industrie, bestaande medezeggenschapsjuristen, trainingsinstituten (en GBIO), gespecialiseerde adviesbureaus, vakbonden, ministerie van SZW staan er bij te kijken, maar doen er maar weinig aan. Teruggrijpend op de eerste twee motieven voor medezeggenschap (ideologie en checks & balances) proberen zij vertwijfeld om de ondernemingsraad nieuw leven in te blazen via wijzigingen in wetgeving (meestal een pleidooi voor uitbreiding van bevoegdheden) en deskundigheidsbevordering (na dertig jaar ervaring denken trainers nog steeds dat ze het niveau van de OR op kunnen krikken door een paar extra dagen cursus). Tot nu toe zijn al deze initiatieven een doodlopende weg gebleken.

Dit alles is een miskenning van het derde motief voor medezeggenschap: een effectieve en efficiënte bijdrage leveren aan de kwaliteit en het draagvlak van besluitvorming. De manier waarop belangrijke besluiten in organisaties worden genomen is in de afgelopen dertig jaar ingrijpend veranderd. Strategische besluitvorming is internationaler, kortcyclischer en meer discontinu geworden. Ik spreek in dit verband wel eens over een ‘strategy-on-the-go' manier van richting geven aan organisaties. Deze manier van besluitvorming past helemaal niet meer op de starre procedures waarin de belangrijkste rechten van de Nederlandse ondernemingsraad zijn vervat. Dit is een van de belangrijkste oorzaken dat de medezeggenschap gemiddeld genomen zo mager presteert. Het is verrassend dat de OR-service-industrie hier geen conclusies aan verbindt.

In plaats van de onbegaanbare weg op te gaan van wetswijzigingen en deskundigheidsbevordering zou het medezeggenschapswereldje er goed aan doen om terug te gaan naar de kern van medezeggenschap: werknemersparticipatie bij besluitvorming binnen organisaties. Laat die WOR toch met rust, die is immers best in orde als je hem vergelijkt met het buitenland. Concentreer je liever op het organiseren van een goede en brede werknemersparticipatie!

De positieve impact van grootschalige werknemersparticipatie voor de kwaliteit en het draagvlak van besluitvorming is wetenschappelijk aangetoond. De mogelijkheden om de participatie van grote groepen mensen te organiseren in de analyse-, besluitvorming- en implementatiefase van veranderingen zijn legio, maar blijven in de praktijk nog onderbenut. Het internet biedt veel goede voorbeelden van dit soort actieve participatie: prosumers, open source software ontwikkeling, open source productontwikkeling, crowdsourcing, en de almaar uitdijende wereld van de blogosphere (weblogs). Als bedrijven en overheden hun input van klanten en leveranciers wel kunnen regelen, waarom lukt dat intern dan niet? Waarom geen open source medezeggenschap? Haal inspraak toch uit de bestuurskamertjes van de overlegvergadering (OV) tussen OR en bestuurder en ga serieus in dialoog met de werknemers van uw organisatie!

Hier is veel missionarissenwerk te verrichten, zowel bij bestuurder als bij de ondernemingsraden zelf. Maar bovenal door de OR-service-industrie, die maar eens kritisch naar hun eigen rol en die van hun klanten moet kijken.