Serendipiteit en het management van toeval (1)

Leonardo Festival

Aanstaande zaterdag mag ik een bijdrage leveren aan het aan Leonardo da Vinci gewijde festival 'Het oog van Leonardo', waarin serendipiteit centraal staat. Een goede reden om drie artikelen over het onderwerp nog eens te herplaatsen, oorspronkelijk geplaatst in 2006. NB de voorstelling 'Het oog van Leonardo' van Egon Kracht is een aanrader. En dat zeg ik als niet-liefhebber van het genre.

Een onderwerp dat mij al bijna 20 jaar enorm boeit is dat van 'serendipiteit'. Zelfs dusdanig dat ik jarenlang met het idee heb gespeeld een boek over dit onderwerp te schrijven. Maar ja, wie koopt een boek over een onderwerp dat nauwelijks bekend is in Nederland? Daarom zal ik deze zomer starten met een korte reeks artikelen die het onderwerp ook voor het voetlicht brengt van managers. Wat is eigenlijk 'serendipiteit'? Waar komt het vandaan? Wat kan het betekenen voor managers? Wat zijn bekende voorbeelden? En waarom is het in mijn ogen een belangrijk onderwerp voor managers, iets wat tot op heden niet of nauwelijks is herkend in de management literatuur? Het zal allemaal aan de orde komen in een serie waar in ieder geval ikzelf al heel lang naar heb uitgekeken om te schrijven.

Serendipiteit is volgens woordenboek Van Dale 'de gave om door toevalligheden en intelligentie iets te ontdekken waar men niet naar op zoek was.' Het begrip is in zwang gekomen in de beginjaren van de vorige eeuw, vooral in Amerika, omdat toentertijd tientallen ontdekkingen door de combinatie van toeval en intelligentie werden gedaan.

Daaronder waren vele baanbrekende innovaties. Het begrip is te herleiden tot een 18 eeuws sprookje van Horace Walpole, een toentertijd zeer bekend schrijver, politicus en architect en tevens zoon van een premier van Engeland. In zijn sprookje 'The Three Princes of Serendib' beschrijft hij de lotgevallen van drie jonge prinsen die op zoek gaan naar een serum tegen monsters die het eiland Serendip (het huidige Sri Lanka) bedreigen. Door toeval en intelligentie slagen de jonge mannen erin vele ontdekkingen te doen, waaronder niet alleen de vondst van het serum, maar ook hun uiteindelijke partners. Door de gelijkenis van de vele vondsten op chemisch en natuurkundig gebied in de beginjaren van de vorige eeuw, werd het begrip 'serendipiteit' nieuw leven ingeblazen en toegepast op deze ontdekkingen.
In een van mijn favoriete boeken 'Serendipity, accidental discoveries in science' van Royston M. Roberts uit 1989, een boek dat aan de basis staat van mijn fascinatie voor het onderwerp, staan vele tientallen van dergelijke toevallige ontdekkingen gedetailleerd beschreven. Prachtige verhalen over de toevallige ontdekking van het rubber, de fotografie, kinine, antibiotica, de Dode Zee rollen, de Neanderthaler, kunstmatige kleurstoffen, chemotherapie, radioactiviteit et cetera. Het is een opsomming die te goed is om te laten liggen en die grote invloed heeft gehad op de wijze waarop mensen nu leven en werken. Ook zijn vele industrieën dankzij serendipiteit tot stand gekomen.

Zoals ook uit deze opsomming blijkt, is vooral in de beta-wetenschappen zoals natuurkunde en chemie het begrip serendipiteit goed ingeburgerd. Veel ontdekkingen werden tenslotte in deze wetenschappen gedaan terwijl men eigenlijk op zoek was naar iets anders. Het was de intelligente geest van de uitvinders en ontdekkers die zag dat een alternatieve uitvinding was gedaan, goed toepasbaar op andere kwalen of in andere industrieën.

Een heel bekend en simpel voorbeeld is dat van de 'Post-its', de gekleurde briefjes die veel worden gebruikt tijdens cursussen en op kantoor, vaak om korte boodschappen op te schrijven. De papiertjes kleven aan elkaar, maar zijn eenvoudig van elkaar los te krijgen en blijven daarna opnieuw kleven op andere oppervlaktes. De Post-Its zijn een voorbeeld van serendipiteit, omdat toevalligheid en intelligentie ertoe hebben geleid dat dit succesvolle product ooit op de markt is gekomen. In een tweede artikel zal ik hier uitgebreid op ingaan. Ook zal ik ingaan wat het verschil is tussen normale ontdekkingen en 'serendiptiteit-ontdekkingen' aan de hand van de ontdekking van Amerika door Columbus. Is dit serendipiteit of niet? Stap voor stap zal ik toewerken naar de toepasbaarheid van het onderwerp voor managers.