Rouwverwerking voor managers (deel 1)

‘Iedereen deed het toch zo’ ‘Het is niet onze schuld, gewoon pech.’ ‘De markt zit tegen’.

De afgelopen jaren namen managers, maar ook ondernemers die zware tijden achter de rug hadden, dergelijke woorden veelvuldig in de mond. En de Covid—crisis heeft het er niet makkelijker op gemaakt. Het wijst op gedrag dat mij doet denken aan de vijf fasen van rouwverwerking zoals deze ooit door psychiater Elisabeth Kübler-Ross zijn beschreven. De door haar beschreven fasen zijn: ontkenning, protest (of boosheid), onderhandelen en/of vechten, depressie en aanvaarding. Ik denk dat mensen in organisaties deze fasen regelmatig doorlopen, iets wat opvallend genoeg weinig voor het voetlicht is gebracht in de populaire managementliteratuur. Alsof het werkzame leven niet of nauwelijks deel uitmaakt van het ‘gewone leven’. Onlangs verscheen echter een artikel in het FD over dit onderwerp, genoeg reden dit hoofdstuk uit mijn boek Het dodo-effect eens te plaatsen.

Rouwverwerking is de manier waarop iemand na een ingrijpende verdrietige ervaring tot rust probeert te komen. Dit proces kan in diverse gradaties optreden bij het verlies van bijvoorbeeld een geliefde, een woning, ouders of kinderen of soms zelfs bij het verlies van een wedstrijd. De meeste mensen doorlopen geheel of gedeeltelijk de door Kübler-Ross omschreven fasen om na een traumatische ervaring weer tot rust te komen en naar een stabiele situatie terug te keren. Vergelijkbare ervaringen kom je in mijn ogen ook tegen bij verlies van een baan, demotie, faillissement van een bedrijf en/of bij een harde sanering.

Het is een onontgonnen gebied binnen de managementwereld, want over verlies en rouw wordt niet of nauwelijks gesproken. ‘Neem vooral alle tijd’, wordt vaak in organisaties gezegd tegen iemand die net een dierbare heeft verloren, om er direct op te laten volgen ‘we zien je maandag wel weer verschijnen’. Men wordt gecondoleerd en na een aantal vrije dagen keert men weer terug in de waan van alledag. Daarna wordt zelden tot nooit naar de mentale fase van de rouwende gevraagd.
Nota bene, de fasen zijn niet voor iedereen even intensief en de volgorde waarin men deze doorloopt kan verschillen. Ieder individu verwerkt rouw op zijn eigen wijze. Ik licht de fasen verder toe.

Fase 1. Ontkenning
82 De ontkenning van wat er heeft plaatsgevonden, is een soort afweermechanisme. In deze fase beschermt men zichzelf door de waarheid af te wijzen. Aan het einde van deze fase gaat men op zoek naar de feiten, de waarheid of schuldigen. Het is alsof de feiten nog steeds niet helemaal zijn doorgedrongen tot de persoon in kwestie. Kenmerkende uitspraken in deze fase zijn: ‘Wij kunnen helemaal niet failliet gaan!’, ‘Waarom moet ik worden ontslagen?’, ‘Het was niet onze/mijn schuld’ of ‘Iedereen in onze business deed hetzelfde.’ Hoe langer men ontkent, hoe meer men er zelf in gaat geloven.

Ontkenning heeft vele facetten: van het ontlopen van verantwoordelijkheid voor de eigen daden tot het wegdrukken van schaamte, van het ontkennen van schadelijke effecten om het eigenbelang niet te schaden tot het ontbreken van wilskracht om het eigen gedrag aan te passen. Denk hierbij aan de wijze waarop producenten en gebruikers de negatieve effecten van roken, vervuiling, alcohol, broeikaseffect, gewassenmanipulatie, gasboringen en zelfs wapenbezit ten stelligste blijven ontkennen.

Fase 2. Protest (of boosheid)
In deze fase protesteert men tegen de verdrietige ervaring. Hier kan veel woede bij loskomen. Vaak richt de boosheid zich (ten onrechte) tegen de brenger van het slechte nieuws: in het geval van organisaties vaak de media, aandeelhouders, toezichthouders, klokkenluiders of overheden. Neem het geval van Lehman Brothers: ‘Wij hebben gewoon pech gehad, de overheid helpt anderen wel en ons niet’, aldus een directielid. Ook veel gehoord: ‘De media hebben de crisis erger gemaakt dan zij is.’

In sommige gevallen probeert men de schuld van de interne of persoonlijke crisis in de schoenen van anderen te schuiven; bijvoorbeeld bij de overnemende partij, de medewerkers klokkenluiders (Snowden, Assange) of adviseurs. Deze fase wordt in de literatuur van de rouwverwerking in sommige gevallen een ‘gezond psychologisch verdedigingsmiddel’ genoemd. De woede richt zich op anderen, de negatieve energie vindt een uitweg. Daardoor is deze fase voor onschuldigen (sociale omgeving, overige medewerkers of de gewone burger) soms moeilijk of niet te begrijpen: ‘Hoezo hebben jullie geen schuld en ligt het aan anderen?’

Fase 3. Onderhandelen en vechten
Als men merkt dat protesteren en boosheid niet helpen, probeert men het verlies te verwerken door zich doelen te stellen of beloften te doen. De tegenaanval zoeken is een ander bekend fenomeen in deze fase: men gaat knokken. Men geeft niet toe en niet op en probeert het verloren gegane te herwinnen.

Een bekend voorbeeld is advocaat Bram Moszkowicz, die zowel ten tijde van de aanklacht van Jort Kelder (‘maffiamaatje’) als bij het schrappen van het tableau van advocaten telkens een vlucht naar voren maakte. Hij spande rechtszaken aan, ontkende het ten laste gelegde, zocht veelvuldig de bevriende pers op en deelde niet ter zake doende uitspraken met het hem gunstig gezinde publiek (‘abject en infaam’, ‘mijn moedertje heeft het er moeilijk mee’).
Kenmerkend voor de vechthouding zijn de veelheid aan rechtszaken, het traineren van de rechtmatige gang van zaken, het slechts ten dele bekendmaken van de juiste informatie en het zo lang mogelijk uitstellen van beslissingen.

Dit is het eerste deel van een tweeluik over Rouwverwerking voor managers in organisaties, ontleend aan een (bewerkt en ingekort) hoofdstuk uit mijn boek Het dodo-effect. Het boek is online overal verkrijgbaar, waaronder bij Managementboek.nl, Businezz.nl en Bol.com. Hier is ook de nieuwe coachingsroman Het labyrint van de ziel van Gyuri Vergouw verkrijgbaar.