De zonnekoning (deel 2)

Over gedragsverandering in organisaties

Aan zonnekoningengedrag kleeft een negatief imago, waarbij machtsmisbruik, corruptie, leugens en fraude de boventoon voeren. Waar komt dit vreemde gedrag vandaan en is het altijd en per definitie schadelijk voor organisaties? Zijn er signalen dat zonnekoningengedrag naar de verkeerde kant doorslaat en valt dit te voorkomen? Deel 2 van een serie van 3 over het eerste hoofdstuk als voorpublicatie van mijn nieuwe boek ' Het dodo-effect, over gedragsverandering in organisaties'.

Een vermaard auteur op het gebied van afwijkend gedrag van (top) managers is Manfred Kets de Vries, die met een op de psychoanalytische theorie gebaseerde benadering organisaties en hun leiders diagnosticeert. Daarbij bespreekt hij zaken als neurotisch gedrag, machtsverslaving en egocentrisme van managers. In diverse publicaties, waaronder ‘Organisaties op de divan’, identificeert hij vijf groepen van topmanagers met een problematische geaardheid die hij in relatie brengt met het falen van de onder hun hoede staande organisaties. Het woord zonnekoning wordt door Kets de Vries niet gebruikt. Toch biedt zijn indeling in vijf groepen, hier kort beschreven, voldoende aanknopingspunten om tot een nadere duiding hiervan te kunnen komen.

De dwingende leider is overdreven perfectionistisch, controleziek, bureaucratisch en kortzichtig en dermate overtuigd van zijn eigen gelijk dat hij met open ogen naar de rand van de afgrond loopt.

De depressieve leider heeft misantropische trekjes en een dermate grote angst voor het steeds weer veranderende economische klimaat dat hij zich terugtrekt in verouderde strategieën. Het zelfvertrouwen is gering. Zijn uitgangspunt 'er is geen hoop' ontneemt het bedrijf alle flexibiliteit en slagkracht op de markt.

De afstandelijke leider wil het bedrijf liefst vanuit geïsoleerde kantoorruimtes te besturen. Deze leider voelt kil en haast klinisch aan en heeft nauwelijks een band met zijn product, de onderliggende processen en medewerkers. Zijn beleidsfocus ligt overduidelijk op het versterken van de machtspositie.

De dramatische leider is verslaafd aan onverantwoorde risico's en zet alles op alles om zijn concurrent te overtreffen. Hij is ambitieus en ijverig, maar vaak allesbehalve efficiënt.

De achterdochtige leider besteedt veel tijd aan het overdreven analyseren van situaties en heeft een soort falingsfobie. Hierdoor ontstaat een extreme informatiebehoeftes en ultra conservatisme die tezamen zorgen voor een inflexibele, onnodig defensieve bedrijfscultuur.

Kets de Vries noemt de bovenstaande leiderschapsstijlen ‘neurotisch’, een uit de psychoanalytische theorie voortkomend begrip dat een structureel ineffectieve manier van omgaan met problemen behelst. Op zich is dit een te negatief beeld van de genoemde leiderschapsstijlen. Kets de Vries geeft zelf aan dat neurotische managers organisaties wel degelijk in specifieke situaties kunnen helpen bij het bereiken van bijzondere resultaten. Zo kan een dwingende leider door zijn korte termijn gerichtheid er voor zorgdragen dat een organisatie die aan de rand van de afgrond staat er binnen de kortste keren weer bovenop komt. Dan is echter het moment aangebroken dat de dwingende leider weer van het toneel verdwijnt. Juist daar schuilt het probleem. De eens zo succesvolle manager blijft langer aan dan gezond is en zo wordt wat eens de oplossing was plots een nieuw probleem.

Zoals gezegd, er is voor zonnekoningengedrag meer nodig dan afwijkend, extravert gedrag. Dat gedrag is moeilijk te duiden want zonnekoningen zijn meesters in ‘window dressing’, ze leiden een soort dubbelleven. Vaak worden ze pas ontmaskerd na jaren van wangedrag en kan het merendeel van zijn volgelingen nog steeds niet geloven dat de manager van zijn geloof is gevallen

Wat zien we in de dagelijkse praktijk aan concrete voorbeelden die ons kunnen helpen bij het voortijdig duiden van dergelijk excessief gedrag, waardoor we het in de toekomst kunnen indammen? Daarover meer in deel 3 van deze serie.

In deel 3 een nadere analyse, herkenningspunten van zonnekoningengedrag en oplossingsrichtingen.

Het dodo-effect, over gedragsverandering in organisaties

Lees meer over gedragsverandering in mijn boek 'Het dodo-effect, over gedragsverandering in organisaties', dat op 4 november a.s. verschijnt. U kunt het boek hier bestellen: Managementboek, Bol.com en Boom/Nelissen of vinden en/of bestellen bij de beter gesorteerde boekhandel.