Cillessen: over de lange tenen van voetballers (en managers)

We hebben er weer een penaltytrauma bij. Of liever gezegd, een Nederlandse speler heeft er een penalty-trauma bij. Keeper Jasper Cillessen van Ajax is er voor de 26e maal in successie niet in geslaagd een strafschop te stoppen. Na afloop van de wedstrijd kookte hij van woede toen hem door verslaggever Toine van Peperstraten naar de oorzaken werd gevraagd. Daarbij refereerde Cillessen aan een reporter die stelde dat je een keeper niet op het niet stoppen van een penalty mag beoordelen. Niet op een (1) penalty, maar wellicht wel op 26 stuks? Hoe komt het toch dat voetballers zo snel op hun teentjes zijn getrapt? De oorzaak vinden we in de confirmation bias, de voorkeur voor bevestiging die in het voetbal hoogtij viert. We missen strafschoppen (of kunnen ze niet stoppen) maar we kunnen er niet op trainen. Dus treft niemand ooit enige blaam. Het lijkt wel het bedrijfsleven of de overheid. Wat kunnen we daartegen doen?

We krijgen allemaal graag gelijk. Dit lijkt nu eenmaal zo in onze menselijke genen te zijn verweven. Soms horen we het zelfs alleen maar wanneer we gelijk krijgen en vallen reacties die ons ongelijk geven geheel weg . We horen, lezen en zien dan alleen wat onze eigen overtuiging bevestigt, terwijl we tegelijkertijd alles negeren wat hiermee in tegenspraak is. We ontkomen er geen van allen aan: op een of meerdere onderwerpen hebben we allemaal last van sterk selectief denken.  Als we ons oordeel baseren op vooroordelen of hearsay en niet op basis van gedegen onderzoek of tastbaar bewijs, creëren we een blinde vlek die schadelijk kan uitwerken. In de Angelsaksische literatuur wordt dit de confirmation bias genoemd, de voorkeur voor bevestiging. Het komt veel voor, zeker als over zaken als geloof, politiek of sport gesproken wordt. Men is overtuigd van het eigen gelijk en ziet en hoort alleen datgene wat dit bevestigt. Wonderbaarlijke genezing dankzij het aanroepen van heiligen? Als het lukt een bewijs, als het mislukt een uitzondering op de regel omdat men niet goed genoeg gebeden heeft. En kunnen we echt als Nederlanders niet op strafschoppen trainen? Natuurlijk niet, want op de training vliegen ze er allemaal in en in de wedstrijd gaan ze allemaal mis. Hier is sprake van de zogenaamde kennisillusie.  We denken vaak dingen te weten die we eigenlijk niet weten. Erger nog, we twijfelen aan kennis die juist is, maar accepteren ‘kennis’ die aantoonbaar fout is.

De voorkeur voor bevestiging is moeilijk te onderdrukken. Mensen stellen zichzelf nu eenmaal niet continu ter discussie. Als men ‘iets’ al weet, waarom zou je dan vakliteratuur bij gaan houden, naar andere informatie zoeken of zichzelf met enige regelmaat in de spiegel aanspreken en ter discussie stellen? Dat maakt het leven alleen maar moeilijker. Zie hier de vicieuze cirkel: men is een mening toegedaan waar men aan vasthoudt, al zijn de conclusies uit onderzoek en wetenschap ondubbelzinnig anders.

In mijn (auteurs)leven ben ik een sterke vorm van de voorkeur voor bevestiging tegengekomen. Je zou het zelfs de voorkeur van een hele natie kunnen noemen. Het is een herkenbaar voorbeeld, want zelfs als je niet van voetbal houdt weet je dat Nederlandse voetballers niet echt de beste strafschopnemers ter wereld zijn. Integendeel, we behoren tot de drie slechtste landen ter wereld. Hoe kan dat? Ik ben dat vanaf 1998 gaan uitzoeken. vraag die veel voetballiefhebbers toen (en overigens nu nog) bezighield: kun je nu wel of niet op het nemen van strafschoppen trainen? Toen mijn boek De strafschop, zoektocht naar de ultieme penalty medio 2000 verscheen, waren tot mijn verrassing bijna alle reacties negatief: ‘Waarom zou je over strafschoppen een boek schrijven, iedereen weet toch dat je daar niet op kan trainen.’ Ik was bang om met de 4.000 boeken die ik in eigen beheer had laten drukken te blijven zitten. Ondanks een optreden bij het destijds populairste Nederlandse praatprogramma Barend & Van Dorp, waar ik aangaf dat op basis van mijn onderzoek maar één conclusie kon worden getrokken en dat was dat je op strafschoppen kon trainen. Het hele land viel over mij heen. Wat ik zei was belachelijk, allerhande beroemde spelers (overigens alleen zij die in het verleden een belangrijke strafschop hadden gemist) vertelden dat je op penalty’s niet kon trainen. Had ik het verkeerd gezien? Toen drie weken later het Nederlands elftal vijf van de zes strafschoppen tegen Italië miste, stond de wereldpers op mijn stoep. Natuurlijk bleven de spelers zeggen dat het een ‘loterij’ was, maar dat gold en geldt alleen voor Nederlands spelers. Nog een leuke tip uit 2000 die ik op televisie bekend maakte (vanaf minuut 29): waarom wissel je de keeper niet vlak voor tijd door een andere doelman die beter is in het stoppen van penalty’s? Dat werd mij toen niet in dank afgenomen, niet door spelers, trainers, de KNVB en zelfs de sportpers: 'Dat doe je een speler niet aan'. Toen Louis van Gaal dit tijdens het WK van 2014 invoerde, vond iedereen het plots ‘geniaal’.

Hoewel wereldwijd nu alle onderzoeken mijn conclusies uit 2000 bevestigen, een groot deel van de voetballers wil er nog steeds niet aan. De volgende reactie krijg ik met grote regelmaat: ‘Ik ben het met je oneens’. ‘Heb je mijn boek gelezen?’, antwoord ik altijd. Om dan te horen: ‘Nee, dat hoeft niet, want ik weet dat ik gelijk heb.’ Mensen die tegen het heersende vooroordeel ingaan, moeten vooral niet verwachten populair te worden. De voetbalwereld staat niet alleen in deze sterke voorkeur voor het vooroordeel. Wat te denken van de financiële sector? ‘Als we onze talenten niet genoeg betalen, vertrekken ze naar het buitenland waar ze veel meer kunnen verdienen.’ De werkelijkheid gebiedt te zeggen dat er nauwelijks talenten uit de financiële sector naar de VS of Engeland vertrekken, gewoonweg omdat er nauwelijks vraag naar ze is of omdat de financials graag in ons land blijven wonen. Maar mensen hechten buitensporig veel waarde aan datgene wat hun eigen mening bevestigt, dus als men een collega naar Londen ziet vertrekken, zien ze direct een braindrain van jewelste. Daar schijnen we als mens beter mee om te kunnen gaan. Men blijkt uitstekend in staat de eigen mening te onderbouwen door alleen datgene te zien en te gebruiken wat deze mening staaft.

Alleen datgene zien en horen wat in je straatje past, leidt op termijn tot bedrijfsblindheid en redenaties die in een vicieuze cirkel belanden. Het probleem doet zich overal voor waar mensen zich een sterke mening hebben gevormd en met name als er sprake is van weinig tegenspraak. Het voorbeeld uit de voetbalwereld is niet voor niets gekozen. Hier heerst de confirmation bias wellicht sterker dan in andere sectoren. Tegenspraak wordt niet op prijs gesteld en al te kritische pers wordt buiten de deur gehouden. Spelers worden later trainers, analisten of managers in de voetbalwereld. De slagers keuren zodoende hun eigen vlees. Een eenmaal ingenomen mening is zo sterk verankerd, dat er generaties overheen gaan voordat deze vooroordelen doorbroken kunnen worden. Dat is misschien wel de belangrijkste les van de strafschop. De wereld verandert vanzelf toch wel richting de feiten, er is alleen (veel) tijd voor nodig.

En Jasper Cillessen dan, moeten we medelijden met hem hebben? Zeker niet. Een keeper van zijn klasse behoort van de 26 strafschoppen er toch zeker 4 a 5 gehouden te hebben, een echte topper zelfs meer. De oorzaak ligt bij het verkeerd trainen op strafschoppen door de technische staf van Ajax (iets wat ik vele malen heb aangegeven bij diverse gezaghebbende personen in de Ajax organisatie), de sterke voorkeur voor bevestiging van Cillissen zelf en het niet openstaan voor andere manieren van denken. De boosheid van Cillissen geeft aan dat hij nog erg veel te leren heeft. Net zoals Van der Sar in 2004, toen hij pas 1 van de 33 strafschoppen had gestopt.  Een verandering in aanpak leidde er uiteindelijk toe dat hij een 'penalty-killer' werd. Het kan dus wel.

Bondscoach coaching handboek voor 16 miljoen Nederlanders

Meer weten? Lees 'Bondscoach,  coaching handboek voor 16 miljoen Nederlanders'.  Verkrijgbaar via Managementboek, Voetbal International en Bol.com.