Boekrecensie over natuurkunde en management: H.B.G. Casimir - Het toeval van de werkelijkheid

Op de cover staat een stuurs en wat chagrijnig kijkende man. Niet direct het beste verkoopargument, denk je dan. Het gaat om de autobiografie van H.B.G. Casimir (1909-2000), natuurkundige en gedurende bijna 20 jaar directeur van de R&D afdeling van Philips. Het boek is twintig jaar geleden gepubliceerd, vaak herdrukt (nog in 2004) maar zeer de moeite waard en nog steeds verkrijgbaar. Casimir was bekend met de grote natuurkundigen uit zijn tijd, van Bohr tot Ehrenfest en van Nederlandse Nobel laureaten als Lorentz tot Van der Waals. Zelfs Einstein komt even om de hoek kijken. Boeiende literatuur, waarschijnlijk vooral voor Ir.'s en Ing's, die de tand des tijds heeft doorstaan maar ook zeer de moeite waard is voor 'nullen' op natuurkunde-gebied zoals ondergetekende.

H.B.G. Casimir (geb. 1909 - overl. 2000) wordt gezien als een briljant natuurkundige en visionair op het gebied van industrieel onderzoek. Hij was de zoon van de bekende Nederlandse onderwijs-hervormer Casimir. Tijdens zijn wetenschappelijke carrière werkte hij met wetenschappers als Bohr, Pauli en Ehrenfest, terwijl ook namen als Lorentz en Einstein voorbijkomen. Zijn wetenschappelijk werk is nog steeds relevant, maar bij velen onbekend. Zo beschreef hij de kracht tussen ongeladen metalen platen op zeer kleine afstand van elkaar, een kracht die nu bekend staat als de Casimir kracht en een prominente rol speelt in huidig onderzoek. Na zijn werk als hoogleraar te Leiden leidde Casimir de wereldwijde onderzoekstak van Philips. Later werd hij de eerste president van de Koninklijke Nederlandse Academie der Wetenschappen (1973-1978).

Het boek biedt een fantastisch inzicht in de vooroorlogse periode van het natuurkundig onderzoek, een periode die de hoogtijperiode van de Nederlandse beta-wetenschappen genoemd mag worden. Vanaf 1900 ontvingen diverse Nederlandse wetenschappers de Nobelprijs zoals Lorentz, Van der Waals, Kamerlingh Onnes. Het zijn personen waarover Casimir boeiend en vaak vermakelijk schrijft. Prachtig zijn anekdotes over de beschikbaarheid van helium (nodig voor bijvoorbeeld proeven m.b.t. supergeleiding), in de jaren twintig bijna een wereld-monopolie voor de universiteiten in Nederland. Ook mooi is dan te lezen over de macht van de staf die deze helium maakt. Hoezo elke dag beschikbaarheid? Een keer per week is voldoende! En de wetenschappers maar wachten.

Het boek is goed en leesbaar geschreven, ook voor een volslagen leek in de natuurkunde. Af en toe mis ik de pointe van het betoog van Casimir, gewoonweg omdat ik dankzij de Mammoetwet de vakken natuur- en scheikunde zo snel mogelijk liet vallen. Jammer. Maar met enig denkwerk is de basis van zijn verhaal mooi te volgen.

Jammer is alleen dat hij over zijn periode bij Philips weinig loslaat. Teveel van zijn medewerkers en collega's leefden ten tijde van de publicatie van dit boek nog en Casimir vond het niet kies over deze mensen te schrijven dan wel te roddelen. Een man van de oude stempel, hier kan je alleen maar respect voor hebben. Jammer is het echter wel. Hierover schrijft hij: "(...) zijn er bij Philips een aantal mensen van voldoende formaat om het de moeite waard te maken de draak met ze te steken. Captains of industry en grote zakenlieden hebben soms een merkwaardige neiging zichzelf belangrijk te vinden en ze verwachten zelfs dat anderen dat ook doen. Het kan geen kwaad wanneer de betrekkelijkheid van die opvatting hun onder ogen wordt gebracht." (blz. 289) Voorwaar een tekst die mooi aansluit op de eerder hier gevoerde discussie rond de zonnekoningen! Jammer alleen dat Casimir deze discussie niet meer zelf is aangegaan en de periode bij Philips enigszins in de marge beschrijft. Waar zijn echte liefde lag blijkt echter duidelijk: bij de zelfstandige en de fundamentele natuurkunde. Het werk bij Philips was in zijn ogen toch meer gericht op persoonlijke status, de mooie auto en het voeden van zijn kinderen. Voor zijn oud collega's op de universiteiten was hij ook 'Herr Direktor' geworden, en geen serieus te nemen wetenschapper meer.

Mensen die meer hedendaags over de opkomst en ondergang van Philips en de macht van de R&D afdeling willen lezen, verwijs ik graag naar het ook al ruim tien jaar oude, maar nog immer schitterende management-bestseller 'Kortsluiting' van Marcel Metze.

In 2006 won Metze overigens met zijn biografie van Anton Philips de managementboek van het jaar prijs(tevens zijn dissertatie).

'Het toeval der werkelijkheid' is boeiend materiaal voor een ieder die interesse heeft in de ontwikkelingen in de natuurkunde van voor de oorlog, in hoe wetenschappers toentertijd met elkaar omgingen en in de toen gedane baanbrekende ontdekkingen waar de wereld tot op de dag van vandaag mee wordt geconfronteerd. In enkele korte citaten over zijn tijd bij Philips laat hij zien dat de macht bij dit wereldbedrijf niet lag bij de marketing, maar bij de R&D. Met alle gevolgen van dien, maar die worden niet meer in het boek beschreven!

Het boek heeft vele herdrukken gekend en is zeker leverbaar via tweede hands leveranciers, ook online bij Amazone bijvoorbeeld (VS versie) in de Engelse versie (titel: Haphazard Reality). Pas op, de prijzen verschillen tussen de $ 0,51 en $ 45,--! Dit geldt ook voor 'Kortsluiting' van Metze, dat her en der verkrijgbaar is voor rond de € 7,--. Opmerkelijk is dat de naam Casimir in dit laatste boek niet voorkomt. Een opmerkelijke omissie.

1minutemanager score: