Angstcultuur: hoe ontstaat het, hoe herken je het, hoe ga je ermee om? (2)

In het eerste deel ben ik ingegaan op drie oplossingsrichtingen bij het bestaan van een angstcultuur in organisaties. In dit tweede en laatste deel een overzicht van herkenningspunten en enkele do's en dont's. Het oplossen van een situatie waarin een angstcultuur is ontstaan is vanzelfsprekend geen kinnesinne en ook niet op te lossen met een stappenplan of kek vormgegeven Powerpoint presentatie. Toch kunnen we veel leren van ervaringen elders en biedt informatie over angstculturen vooral inzicht in symptoomherkenning en (mogelijk) -bestrijding.

Hoe ontstaat een angstcultuur binnen organisaties? Wanneer verdringt onbarmhartigheid de compassie voor de medewerkers? Het is geen populair onderwerp om over te schrijven maar Johan Stevens heeft in 2015 op ManagementSite onder de veelzeggende titel ‘Zo creëer je een angstcultuur, zeven gouden tips’ een manmoedige poging gedaan. Het cynisme is zichtbaar maar dat neemt niet weg dat zijn lijst houvast biedt en inzicht geeft in de veroorzakers van veel ellende in organisaties. Ik heb de tips van Stevens als basis gehanteerd maar deze op basis van eigen ervaringen en nadere informatie aangepast en aangevuld tot de onderstaande negen 'herkenningspunten'.

1. Stop met het geven van complimenten
‘Daar word je toch gewoon voor betaald?’ Heerlijk toch als men de inzet van medewerkers kan bagatelliseren? De meeste mensen hebben natuurlijk juist grote behoefte aan een compliment op zijn tijd en we weten dat dit veel beter werkt voor de motivatie en betrokkenheid van medewerkers dan het bieden van extra zakken geld. Desondanks lijken ‘dank je wel’ en ‘goed gedaan’ uit de Dikke Van Daele voor sommige managers geschrapt te zijn. En als ze dan al complimenten geven, dan liefst met gesloten deuren. Voor je het weet ontstaat tenslotte jaloezie. Wil je mensen onzeker maken stop dan met het geven van complimenten.

2. Wees onbarmhartig
De onbarmhartige manager zet medewerkers op hun plaats. Hard en meedogenloos zijn, dat is voor hen kenmerkend en ze zijn er nog trots op ook. Al die psychologische aandacht voor medewerkers is voor watjes. Alles vanuit de gedachte: ‘Als ze gewoon doen wat ik zeg, dan gaat het goed met de organisatie’. Stelt iemand tijdens een meeting een vraag die hem niet bevalt, dan antwoord de onbarmhartige manager dat het ‘een domme vraag was’. Ten overstaan van alle medewerkers en vooral als het eigenlijk een hele slimme vraag was. Wedden dat deze manager een rustige tijd tegemoet gaat en dat iedereen per definitie instemt met zijn briljante ideeën en voorstellen?

3. Negeren
Er is niets dodelijker dan negeren. Voor de liefhebbers: denk aan onze minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem die de Griekse minister van Financiën Yaris Varoufakis tijdens het weglopen halfhartig een hand geeft, volledig van hem weggedraaid en diens blik volledig negerend. Dat zijn geen vrienden. Even laten blijken wat je van de opponent vindt. Hier kunnen we veel van leren bij het creëren van een angstcultuur. Negeer de concurrent binnen de organisatie dusdanig dat deze gefrustreerd rond gaat lopen. Heerlijk toch!

4. Smeed connecties
Een angstcultuur creëren doet men niet alleen. Dat doet de onbarmhartige manager dankzij zijn connecties, hij zorgt dat mensen van hem gaan houden. Hij zorgt dat hij op de hoogte is van alle belangen binnen het management en maakt daar werk van. Daar is hij wel belangstellend, daar geeft hij wel complimenten en laat hij zich van zijn meest charmante kant zien. Hij likt naar boven, trapt naar beneden. Hij zeg dat hij zaken voor hen in orde gaat maken. Je weet tenslotte nooit wanneer je elkaar weer nodig hebt. En hij weet, de ene goede dienst is de andere waard.

5. Roddel
Er gaat niets boven een goede roddel om een angstcultuur te ontwikkelen. De onbarmhartige manager praat niet te veel met mensen maar vooral over hen. Hij zorgt dat het erop lijkt alsof hij begaan is met de mensheid, hij vindt zichzelf een ‘mensenmens’ en een ‘dienend leider’, terwijl zijn onzichtbare agenda toch echt iets anders aangeeft. Vermoed je dat een persoon binnen de organisatie een bedreiging gaat vormen, zorg dat dat deze persoon zo snel mogelijk kaltgestellt wordt. ‘Ja die is best goed in haar werk, maar weet je wat ze onlangs nog deed, dat was echt vreselijk!’

6. Lieg
Wie echt een angstcultuur wil creëren, doet de waarheid moedwillig geweld aan. De onbarmhartige manager verdraait de waarheid, die is toch altijd subjectief. En als hij al in de problemen komt, verzint hij nog meer verhalen door er eens goed voor te gaan zitten. Hij bedenkt vooral anekdotes die het goed doen bij de leidinggevenden en speelt in op hun verwachtingspatroon.

7. Dreig dagelijks
‘Tsja, ik weet niet of dit nu echt bijdraagt aan jouw carrière binnen dit concern’ of ‘Jouw vrouw is toch weer zwanger en je wilde toch groter gaan wonen?’ en ‘Ik kan mij voorstellen dat werkloosheid nu heel slecht zou uitkomen.’. ‘Ach, over 8 maanden weten we allemaal of we nog werk hebben, een nul-uren contract hoeft ook niet altijd slecht uit te werken.’ De onbarmhartige manager weet de gevoelige snaar te raken!

8. Onzekerheid
Een ideale methode om een angstcultuur te creëren is door de medewerkers zo lang mogelijk in onzekerheid te laten over een komende reorganisatie. Het is de ideale manier om iedereen compleet gestrest over de wandelgangen te laten lopen. De onbarmhartige manager is onduidelijk over de criteria en gebruikt vooral ‘kwaliteit’ als selectiecriterium, want daar kan je altijd nog alle kanten mee op. Hij zoekt altijd minimaal een criterium waaraan niemand voldoet, dat biedt hem alle vrijheden om met volledige willekeur mensen te ontslaan.

9. Kill de tegenspraak
‘Oh, jij denkt mee te kunnen praten over iets waar je geen verstand van hebt?’ Jammer het is ‘mijn weg of de snelweg’. De onbarmhartige manager laat duidelijk blijken weinig op te hebben met tegenspraak. ‘Je wilt meepraten over de strategie? En wie ben jij dan?’ Natuurlijk zegt hij dit niet letterlijk zo, maar impliciet natuurlijk wel, liefst tijdens een openbare, ‘informatieve’ bijeenkomst. Informatief betekent in een angstcultuur namelijk, ‘we vertellen je wat je moet doen maar dat onder het mom van informatie verstrekken’.

Angstcultuur Do's en Don’ts

Do’s
Een angstcultuur keren begint met een andere ‘tone at the top’. Het vereist zelfinzicht en veranderbereidheid bij de top om een ontstane situatie te keren. Is men hiertoe niet in staat dan is vervanging van de top de enige optie. De leiding dient weer verbinding te maken met de medewerkers. Onbarmhartigheid dient plaats te maken voor compassie.

Concreet gedrag van managers en medewerkers levert veel meer op dan groots opgezette cultuur-verandertrajecten. Stuur op waarden, op verantwoordelijkheidsgevoel, op afspraak is afspraak en eigenaarschap.

Spreek mensen aan op hun gedrag. Tolereer geen roddel, leugens en achterklap. Sta open voor tegenspraak.

Don’ts
Een angstcultuur ontstaat vooral door een structureel gebrek aan respect voor de ander. Vaak vindt de ontstaansgeschiedenis plaats bij een leider die geen tegenspraak meer duldt of van tegenspraak wordt weggehouden.

Wil je echt een angstcultuur creëren in jouw organisatie? Stop met het geven van complimenten, begin met liegen en dreigen, maak anderen belachelijk en laat medewerkers zo lang mogelijk in onzekerheid over reorganisaties en andere veranderingen. Wees onduidelijk over wat je precies wil, maar reken mensen wel af op het feit dat ze jouw doelstellingen niet halen.

Cultuurveranderingstrajecten stranden bijna zonder uitzondering en zijn eerder vertragingstactieken dan serieus te nemen pogingen een angstcultuur te keren. Een angstcultuur is te keren door structureel en concreet ander gedrag te tonen.

Dit tweede deel over Angstcultuur is ontleend aan een hoofdstuk uit mijn boek 'Het dodo-effect', en is een ingekorte versie van het gelijknamige hoofdstuk hieruit.

Lees meer over menselijk gedrag in organisaties in 'Het dodo-effect' (verkrijgbaar via Businezz.nl, Bestelinformatie: isbn 97890244038514 | 184 pagina’s | paperback en gratis-e-book| € 20,00. Verder verkrijgbaar via Managementboek.nl, Het Martyrium en Jimmink te Amsterdam, Van Stockum Den Haag en verder te bestellen in alle boekhandels in Nederland.