Angelsaksische boulimia

Een van de commentaren op de idealen van ‘Rijnlanders’ in het algemeen en op het boek ‘Onafhankelijkheid voor Europa’ van Donald Kalff in het bijzonder, is het gebrek aan onderbouwing. ‘Flinterdun statistisch materiaal’ of zelfs een kwalificatie als ‘economische zone des doods’ (lees hier een recensie van Rost van Tonningen en de repliek op de criticasters van zijn artikel). Over cijfers kun je oeverloos praten, over de kernwaarden achter het Angelsaksische en Rijnlandse model niet. Die kernwaarden laten zich kort samenvatten als conflict versus harmonie. Arjen van Witteloostuijn heeft hier al in 1999 een boek over geschreven dat weinig aan de verbeelding overlaat en nog altijd bijzonder actueel is: ‘De Anorexiastrategie’. We slaan dat boek nog maar eens open. In ‘De Anorexiastrategie’ geeft Van Witteloostuijn een scherpzinnig overzicht van de financiële vraatzucht in het moderne ondernemingsklimaat, afgezet tegen een even opmerkelijke saneringsdrift. Bedrijfssanering, 're-engineering' in deftig jargon, is een uit Amerika overgewaaide hype die aldaar in de jaren tachtig van de afgelopen eeuw verantwoordelijk werd voor het ene massaontslag na de andere. Niet omdat daar een directe noodzaak toe was maar omdat bedrijven daarmee een betere concurrentiepositie konden verkrijgen en alvast konden anticiperen op wellicht slechtere tijden in een zich zogenaamd ‘mondialiserende’ wereld. Die slechtere tijden kwamen er dan ook prompt, bij wijze van self-fulfilling prophecy zelfs op afroep. Toen moest er pas echt worden afgeslankt, en buitelde de ene anorexiastrategie over de ander. Volgens Van Witteloostuijn is deze saneringshype gebaseerd op twee mythen: de mythe van informatisering en de mythe van internationalisering.
Door internet en de bijbehorende informatierevolutie zou de wereld dramatisch veranderen. De zogenaamde invloed van technologie is in de economie altijd weer de verklaring voor het onverklaarbare en onmeetbare. Zo is technologische verandering meestal een 'label for our ignorance' die altijd weer tot mythische proporties uitgroeit. Toch is het bijvoorbeeld allesbehalve evident dat geavanceerde technologieën de vraag naar hooggeschoold personeel vergroot. Integendeel zelfs. De bediening wordt juist eenvoudig. Zoals iedereen een auto kan bedienen, kan iedereen ook surfen op het internet, ook zonder academische graad. Daarbij leidt de modegevoelige informatietechnologie heel vaak tot ‘overtechnolisering’ en een enorm aantal mislukte, grootschalige en buitengewoon dure informatiseringprojecten die allemaal geen enkel ander doel dienen dan ‘verandering-om-de-verandering’.
Ook de populariteit van de zogenaamde internationalisering staat in schril contrast met de feiten, omdat de omvang van invoer en uitvoer nauwelijks of niet hoger is dan 90 jaar geleden. Voor sommige landen zoals Nederland is er zelfs sprake van de-internationalisering. Zo'n negentig procent van de Amerikaanse economie heeft niets te maken met mondialisering, omdat import en export er niet meer dan 10 procent uitmaakt van het BNP.
Met de 'globaliseringskolder' (nog altijd) in de kop en de mythe van de informatisering (nu wat sluimerend op de achtergrond) kunnen de huidige economische ontwikkelingen niet worden verklaard. Het antwoord op waar de sterk afgenomen investeringen, de stagnerende lonen, de groeiende werkloosheid en de toenemende ongelijkheid in de westerse wereld vandaan komen, is institutionalisering. Dat gold in 1999, bij het verschijnen het boek van Van Witteloostuijn, en dat geldt nog altijd.
De ordenende rol van instituties in het economische leven en ook de invloed van instituties op de inrichting van het bedrijfsleven is enorm. Alle varianten, van het Angelsaksische, het Rijnlandse tot het Aziatische of Japanse model zijn bepalend voor de inrichting van het bedrijfsleven. Onderling zijn ze zo verschillend dat we moeilijk kunnen volhouden dat er sprake is van een uniform wereldkapitalisme, ook al gezien de onderlinge modellenstrijd. Neem nu de verschillen tussen de conflicteconomieën van Engeland en Amerika, en de harmonie-economieën Duitsland, Nederland en Zweden, of die van Japan. Waar de aandeelhouderwaarde en de jacht naar het onbeperkte rendement voorop staat, dalen de investeringen en de werkgelegenheid dramatisch.
En waar alle belangen ondergeschikt worden gemaakt aan de belangen van de (al of niet tijdelijke) eigenaren, ligt de weg open naar conflictbedrijven en is de anorexiastrategie geboren. Eenmalige afslankingsacties zijn niet voldoende, en zo zien we de belangen van werknemers en aandeelhouders (en andere belanghebbenden) steeds verder uit elkaar groeien. De conflictonderneming is dan in aantocht, de onderneming waar met verborgen camera's de toenemende criminaliteit op de werkvloer in de gaten wordt gehouden.
Geleidelijk ontstaat er een nieuwe variant op het kapitalisme. Van Witteloostuijn noemt dat het octopusmodel. Deze variant van het Angelsaksische aandeelhouderskapitalisme bestaat zonder effectieve democratische controle. Het mondiale grootbedrijf is immers overal, en daardoor nergens waar nationale regelgeving vat op kan hebben. Een kleine kring uit de haute finance beschikt buiten het bereik van nationale overheden over het lot van een groot deel van de wereldeconomie.
Uiteindelijk graaft het conflictbedrijf zijn eigen graf. Een volgehouden anorexiastrategie leidt tot uitputting van volkomen onttakelde, uitgeperste ondernemingen. Het wordt een aaneenschakeling van fouten en gemiste kansen. In tegenstelling tot het conflictbedrijf en de bijbehorende afbrekende bezuinigingen, heeft het harmoniebedrijf met zijn opbouwende investeringen een veel grotere slagkracht en daardoor een aanmerkelijk groter concurrentievoordeel. We moeten goed beseffen dat organisatieprestaties gelijke tred houden met de kwaliteit van de werkomgeving. En die kwaliteit bestaat uit een stimulerende levende onderneming met gemotiveerde werknemers.
Dat gold in 1999, en ook dat geldt anno 2006 nog altijd!
(Lees hier een uitgebreide samenvatting van het boek ‘De Anorexiastrategie.)