De interactiepatronen in organisaties verschaffen buitengewoon verhelderende inzichten over individueel gedrag, de kwaliteit van de horizontale en verticale relaties, organisatiecultuur, organisatieontwerp en concurrentiekracht. Wat is de essentie en hoe kan je interactie patronen veranderen?
Wat zijn interactiepatronen? De essentie
In de kern zijn interactie patronen relatie netwerken van afhankelijkheid en macht. Systeemdwang, context en ongeschreven regels zijn andere termen voor deze patronen. Het kenmerkende van interactie patronen is dat ze mensen in hun dynamiek gevangen houden, zonder dat betrokkenen dat beseffen.
We leven en werken allemaal in interactie patronen. Er bestaan vicieuze negatieve patronen. Minstens zo belangwekkend zijn zichzelf versterkende positieve patronen.
Het bekendste negatieve patroon is ‘het oerconflict’ oftewel 'Hoog versus Laag'. Scan de volgende titel en u herkent het ongetwijfeld: Het oerconflict in organisaties De dynamiek van Hoog versus Laag.
Kenmerkend voor interactie patronen is dat ze vaak vanzelf sterker worden. Kan men aan deze dynamiek ontsnappen? Inzicht helpt maar de groepsdruk, 'het systeem', 'de context' of 'de ongeschreven regels, schud je niet zo gemakkelijk van je af. 'Waarom falen ondernemingen' laat de kracht van zo'n patroon zien. De ondertitel getuigt daar meteen al van.
Het concept van interactie patronen verklaart veel. Tegelijk geeft het ook houvast. Het is een concept met een grote hefboomkracht. Op het terrein van beter managen en organiseren ken ik geen belangrijker begrip.
Ik verschaf eerst de basis-principes van negatieve patronen. De patronen die mens en organisatie versterken volgen in de sectie: 'Constructieve patronen.' Tot slot vijf A4tjes over de rol van interactie patronen in de praktijk.
Negatieve interactie patronen
Drie soorten patronen al naar de ernst van de gevolgen.
- Patronen binnen of tussen teams en afdelingen. Onhandige interactie, werkdruk, ongeduld, angst, bazig gedrag en slechte communicatie zijn de triggers. De kwaliteit van het werk staat onder druk. Met enige moeite zijn er gesprekken over de situatie tussen de betrokkenen mogelijk. In Van inzicht naar zelforganisatie leest u hoe men zo'n patroon kan doorbreken.
Let wel: HET BESPREKEN VAN HET PATROON IS IETS ANDERS DAN HET BESPREKEN VAN INDIVIDUEEL GEDRAG. - Patronen die een hele organisatie aantasten. De kwaliteit van het werk wordt erdoor aangetast. Gemakzucht, berusting en joviaal gedoe maskeren de ernst van situatie 'Het gaat zoals het gaat'. 'Overal is weleens wat'. Verloedering van de organisatie dreigt. De stereotype beelden, verticaal tussen de verschillende geledingen, horizontaal tussen teams en afdelingen, maken constructieve communicatie steeds lastiger.
Een nare variant is de 'doomloop' van regelgeving en systeemdwang. Dit is een interactiepatroon dat bijna iedereen al van een afstand herkent maar dat telkens weer toeslaat. Deze gaat naadloos over in een dynamiek van regelzucht en systeemdwang. Vooral publieke organisaties worden er door bedreigd. Voorbeelden: de toeslagenaffaire bij de belastingdienst, de landelijke wooncrisis, het dreigende zorginfarct. Iedereen ziet wat er speelt maar oplossingen blijven uit. Zie: NL loopt vast: kunnen we de regelzucht en systeemdwang keren? De 'doomloop' van bureaucratisering verlamt onze besturing.
Elke organisatie is te kenmerken met een interactie patroon van ongeschreven regels. Sommige destructieve patronen zijn goed gecamoufleerd als 'common practice' of 'succesvol business model'. Mooie praatjes kosten geen geld en met 'Green Washing' kan je veel verdoezelen. Ondertussen gaat het werk gewoon door. Ook al is het gebaseerd op een bedenkelijk businessmodel. De corrumperende werking, ook in de eigen organisatie, heeft men vaak niet eens door. 'De klant is er blij mee. Het verkoopt nog steeds goed. Daar gaan we natuurlijk niet moeilijk over doen.' - Patronen die blijven voortwoekeren tot in andere organisaties en in de samenleving. De vicieuze cirkel is doorgaans ingebed in een omvangrijk patroon van afhankelijkheidsketens. Er zijn achterbannen, collega's, bazen, leveranciers, toezichthouders, afnemers en overheidsinstellingen die op de een of andere manier meedoen. Relaties van afhankelijkheid en macht spelen een dominante rol. Positie-behoud en versterking zetten de toon. Tegenspraak is onbegonnen werk. Aldus heeft de doomloop van regelgeving en systeemdwang geleid tot tal van destructieve affaires en onopgeloste dossiers in de samenleving. We stranden hiermee in de zogenoemde Complexe Adaptieve Systemen. Bij deze interactie patronen zijn de afhankelijkheidsketens zo talrijk en 'dicht' dat bestuurlijke onmacht, verwaarlozing en chaos regeren. Met name in de publieke dienstverlening laat men dit gebeuren. Voorbeelden de zorg in NL en de wooncrisis. Top down ingrijpen van bestuurders met nader onderzoek, commissies en meer regelgeving maakt het alleen maar erger. Hoe dan wel? Spreek betrokkenen aan op hun verantwoordelijkheid. Bespreek het patroon. Is dit wat ze willen? Wat dan wel? Termen voor deze aanpak zijn: Transformatie, Emergentie en Generatief Governance. Hoe indrukwekkend ook, deze labels stellen niet bij voorbaat gerust. De voorbeelden in: Effectief tegenspel in Brutaal Bestuur en Waarom transformatie complex is verschaffen meer houvast.
Bij de patronen onder 2 en 3 wordt doorgaans kritiek in alle toonaarden ontkend. "Het is veel complexer dan u denkt!" Als de trammelant aanhoudt belooft men cultuurverandering en gedragscodes.
ALS JE WILT DAT ER NIETS VERANDERT, KOM DAN MET NADER ONDERZOEK, CULTUURVERANDERING, GEDRAGSCODES EN CREDO'S VOOR BESTUURDERS.
Constructieve patronen
Organisaties veranderen
- De evolutie van sturing - zelforganisatie Innovatief organiseren en concurrentiekracht: de lessen voor nu.
Het patroon van top-down met veel regelgeving en controles, is minder dominant aan het worden. Men zoekt naar manieren om verantwoordelijkheid en autonomie binnen de lijnorganisatie te versterken. Teams en medewerkers worden daar steeds meer op aangesproken. Men streeft naar een goede balans tussen sturing en zelforganisatie. Zie de talrijke voorbeelden in Sturen op Verantwoordelijkheid.
De principes van een slimme balans tussen gezamenlijke kracht en een zelfstandige eigen verantwoordelijkheid voor onderdelen worden in NL al generaties lang door sommige coöperaties en franchiseformules met succes in de praktijk gebracht. Zie ook: Concurrentiekracht en innovatief organiseren De balans sturing – zelforganisatie om krachten te bundelen. De afgelopen decennia is deze ontwikkeling in een versnelling gekomen. Dat ging met veel ups en downs maar de uitslag is duidelijk Zie: Innovatief organiseren Zelforganisatie en sturen op verantwoordelijkheid!
Inmiddels zijn netwerkorganisaties gangbaar geworden. Dat betekent vaak dat men de autonomie en de resultaat-verantwoordelijkheid van onderdelen en medewerkers wil versterken. Dat blijkt best lastig. Hoe met succes aanpakken? Zie de A4tjes.
A4tjes over interactie patronen
Interactie patronen zijn in elke organisatie van groot belang, ten goede of ten kwade. Ben je je bewust van de ongeschreven regels in jouw organisatie? Enig vermoeden van de systeemdwang die verandering belemmert? U wilt meer autonomie en resultaatverantwoordelijkheid voor teams en medewerkers? Enig idee van de valkuilen die dit belemmeren?
De nodige inzichten en praktische interventies heb ik in een serie van A4tjes beschreven. Het accent ligt op toepasbaarheid. Met name de toepassingen met de grootste hefboomkracht. Goed toepasbare kennis moet eenvoudig zijn. Tegelijk moet het de essentie aanreiken. Dat betekent voor mij dat het ook in kort bestek overdraagbaar moet zijn. Vandaar de toevoeging van 'A4tje'. Er volgen hier 5 onderwerpen.
Beter managen en organiseren met 1 A4tje
Performance management in 1 A4tje De essentie, basisprincipes, voorbeelden, trends en tips + PodCast
Goed verandermanagement in 1A4tje Verandermanagement verandert, inzichten, trends en tips
Cultuurverandering in één A4tje Resultaatverbetering als drijfkracht van cultuurverandering
Teams: de bouwstenen van uw organisatie in 2 A4tjes Teamontwikkeling. Wat bepaalt het succes? Wat blokkeert? Inzichten en tips
ZINGEVING in 1 A4tje Zingeving, bezieling en inspiratie op je werk en in je organisatie. Wat en hoe? Trends, tips en valkuilen
Meer A4tjes in: Hoe omgaan met ongeschreven regels, interactie patronen en systeemdwang Laat de context het toe? Twintig lastige kwesties.
Auteur: Prof. dr. Willem Mastenbroek, hoofdredacteur ManagementSite.
Noot
Interactie patronen zijn al vele jaren een belangrijk onderwerp voor ManagementSite. De kennis erover wordt nog steeds veel te weinig aangewend. Het is alsof mensen het niet willen of kunnen geloven. 'Ik ben wie ik ben, interactie patroon, systeemdwang, context... wat is dat voor onzin?' Die onzin is, met dank aan de socioloog Joop Goudsblom, goed samen te vatten in één zin: "Hoe mensen in elkaar zitten wordt bepaald door hoe ze aan elkaar zitten."
