Wat leren we van de blunder van Willem Engel?

Op 12 juni 2021 werd een speler van het Deense voetbalelftal getroffen door een hartstilstand. Het duurde een poosje voordat de wereld begreep, dat de speler het overleefd had. Maar in de tussentijd twitterde Willem Engel, een kopstuk van de groep mensen, die zich verzet tegen het COVID-overheidsbeleid.

Zijn tweet luidde: ‘Er valt net een Deen dood neer op het EK, hopelijk kunnen ze hem nog reanimeren. Het experiment is schandalig mislukt. Soms is gelijk krijgen het ergste dat je kan overkomen. Er moet direct gestopt worden met injecteren.’

De tweet klopte inhoudelijk van geen kanten. De Deen was niet dood. En er is geen enkel verband met injecties, want Eriksen, zo liet bestuurslid Marotta van zijn club Inter Milaan weten, had geen corona gehad en was nog niet geïnjecteerd.

Als een politicus het in zijn hoofd zou halen om zoiets te twitteren, valt de hele wereld over hem heen, Willem Engel voorop, dus ik ben benieuwd of bijvoorbeeld antivaxxers nu dezelfde heftige veroordelingen uitspreken als ze doen bij ‘reguliere’ media en politici. Ik doe het niet. Ik denk namelijk dat we er meer aan hebben, als we leren van de denkfouten die Engel maakt. Dat zullen we zo doen, maar eerst even iets algemeens over die denkfouten, die aan de basis staan van complotdenken.

‘Complotdenkers’ is een beetje een geuzennaam geworden (men noemt zichzelf liever ‘compleetdenker’) maar complot denken bestaat wel degelijk en het doet feiten geweld aan. Ik vind het laakbaar om met feiten te sjoemelen, om dingen te ontkennen die aantoonbaar zijn gebeurd. Maakt me niet uit wie dat doet. Links, rechts, paars, groen, rood, het boeit me niet. Het is gewoon onbetrouwbaar gedrag en niet integer.

Kenmerkend voor complotdenkers is dat ze feiten verbinden met aannames, beliefs, vermoedens en verklaringen, die onbewijsbaar, half waar of gewoon onjuist zijn. Het is bij hen soms moeilijk om feiten te onderscheiden van niet-feiten, en wanneer mensen (politiek  of persoonlijk) belang hebben bij de complotredenering zullen ze dat zeker niet doen. Feiten die hun theorie tegenspreken worden genegeerd of gedemoniseerd. Overigens komt dit niet alleen bij complotdenkers voor, maar ook bij hun tegenstanders.

In mijn boek Het Flitsbrein ging ik dieper in op deze materie. Uit allerlei onderzoek komt naar voren, dat onze hersenen en 4 geheugens niet helemaal betrouwbaar zijn, en dat geldt ook voor onze intuïtie. In dat boek heb ik een manier aangereikt hoe je deze dingen wel kan benutten, want bruikbaar zijn ze, maar je hebt andere mensen nodig om te bepalen of het allemaal wel klopt wat je beweert. Uit een erg grappig boek van Chabris en Simmons blijkt, dat we zelf heel vaak onze eigen beoordelingen overschatten. Het is heel moeilijk voor mensen, om te kunnen beoordelen of ze gelijk hebben of niet. Ze toetsen dat ergens aan, namelijk aan hun eigen overtuigingen en waarheden, maar dat is nu juist zo grappig, die hoeven ook niet te kloppen. Het is zoiets als: 'Het is waar, want het komt met mijn overtuigingen overeen'. En dat is, met alle respect, flauwekul.

Terug naar Willem Engel. Zijn tweet is zo interessant, omdat hij in een flits toont wat er bij complotdenkers gebeurt. En, oh ja, denk niet dat het bij jou en bij mij van nature anders werkt, want velen van ons begaan dezelfde denkfouten. Niet om Engel te ontzien. Laakbaar blijft het wat hij deed, maar om zelf niet vromer te worden dan de paus.

Wat zei Engel?

1. ‘Er valt een Deen dood neer op het EK. Hopelijk kunnen ze hem nog reanimeren’ Engel drukt zich hier onhandig uit. Uit het tweede zinnetje blijkt dat hij er nog vanuit gaat dat ‘de Deen’ gereanimeerd kan worden, en dus nog niet dood is. Als hij had geschreven dat er ‘een Deen een hartstilstand had gekregen’ had dit geklopt. We vergeven hem de onhandige uitdrukking, hoewel een man met zijn status beter had moeten nadenken over de formulering.
2. Dan: ‘Het experiment is schandalig mislukt. Soms is gelijk krijgen het ergste dat je kan gebeuren. Er moet direct gestopt worden met injecteren’.

Hier zien we dat de feiten geweld wordt aangedaan. In Het Flitsbrein benoem ik een aantal denkfouten, en dit is één hele typerende, namelijk die van selectieve waarneming.

Bij selectieve waarneming kijk je vanuit je overtuigingen naar de werkelijkheid. Je trekt je conclusies niet uit de feiten, maar ordent de feiten naar je overtuigingen. Ik hoef niemand uit te leggen, dat Engel een fervent tegenstander is van injecties. In tegenstelling tot veel andere mensen geloof ik niet dat hij gek is, maar gewoon een diepgeworteld wantrouwen heeft jegens (en dus ook angst voor) dat wat overheden met ons doen.

Daar is op zichzelf overigens best reden toe. De integriteit van bestuurders en overheden laat van tijd tot tijd flink te wensen over. Dat hebben we in Nederland ook kunnen zien, de laatste maanden. De vraag is alleen: waar en wanneer zijn overheden onbetrouwbaar? En ik vind dat we daar genuanceerd moeten zijn. Ik sluit niet uit dat er een overheid of een machtige club zit achter de verspreiding van het virus, dat zou zomaar kunnen, maar als je niet met feit en bewijs werkt kan je iedereen beschuldigen. En dat is mij te makkelijk, en ook niet eerlijk.

Engel is zo gedreven door zijn overtuigingen, dat hij de hartstilstand van Eriksen direct inpast in zijn ideologie: de voetballer is het slachtoffer van de experimenten rond COVID 19. Zijn hartstilstand is het gevolg van een injectie. Hier zien we de aannames, die het gevolg zijn van selectieve waarneming. Hij vangt de werkelijkheid in zijn meningen en begaat een bewijsbare denkfout. Een laakbare denkfout, want er wordt hier gesjoemeld met de waarheid.

Wat we ervan kunnen leren? Dat we dit soort manieren van denken goed moeten leren doorgronden. Bij anderen en bij onszelf. Het feit (‘de hartstilstand’) en onze interpretatie daarvan (‘het komt door de injecties’) moeten allebei kloppen. In Het Flitsbrein heb ik dit een paar jaar geleden dieper uitgewerkt. Ik heb het destijds onomwonden gedaan. Ik hou van mysteries, van klokkenluiders, van het doorprikken van schandalen, van spirituele methoden, maar ik hou er niet van te roepen dat alles waar is wat ik denk. En feiten zijn wel degelijk heel belangrijk, net als de integriteit waarmee we die feiten interpreteren en dus met elkaar verbinden.

En wat Engel betreft: die is niet gek, zeker niet, maar o zo menselijk in zijn gedachte dat hij de waarheid aan zijn kant heeft. Dat doen wij mensen. ‘Het is soms het ergste om gelijk te hebben’, twitterde Engel. Erger is ongelijk te hebben, en dat als je gelijk te presenteren. Kortzichtig. En een beetje dom. Maar menselijk. Laten we niet vergeten de balk uit onze eigen ogen te halen, voordat we beginnen aan de splinter bij een ander. Dit om de vergroving van het debat tegen te gaan.

Bert Overbeek is organisatietrainer, executive coach en interim manager; met als specialisaties leiderschap, teamsamenwerking en conflicthantering; ook intercultureel.  Hij schreef een aantal boeken die in de Management top 100 in de top 5 belandden, waaronder het bij Futuro uitgegeven Het Flitsbrein. Overbeek is op verschillende methodieken gecertificeerd (Birkman, Belbin, TGI, RET en DISC).