Markt-imperialisme anno 2023

Waar gaat de wereld heen? Bert Overbeek publiceert op jongebazen.nl hierover vanaf 1 februari uitgebreide artikelen. Hij zal daarbij een helpende houding ontwikkelen. De vorige afleveringen handelde over de risico’s die er zijn rondom onze internetdata, privacy gegevens en over de farmaceuten. Nu zijn de monopolisten aan de beurt; zij die verantwoordelijk zijn voor de armoede in de wereld. 

Wat is er tegen een gemeenschap die zich schaamt of schuldig voelt, als er mensen deel van uitmaken die arm zijn? En wat is er tegen een gemeenschap die ervoor zorgt dat mensen werk hebben, dat ook door techniek kan worden gedaan, maar dat niettemin door mensen wordt gedaan? Dus: dat de techniek de mensen zou kunnen vervangen, maar dat je daar niet voor kiest? Dat je er, integendeel, voor kiest om techniek te vervangen door mensen, zodat iedereen een baan heeft?

Wat is er tegen een samenleving zonder aandelen en zonder winstmaximalisatie? Waar werk en productie niet per sé samenhangen met winst maken, maar met samenwerken om zaken te produceren waar mens, dier en planeet baat bij hebben? Ik hoor het je al zeggen (als je me al niet voor gek hebt verklaard): op zich is er niets tegen, maar het is niet reëel, het gaat niet gebeuren. Onze wereld zit zo niet in elkaar. Daar is de mens niet op gebouwd. Goed, laten we eens zien waar de mens dan wel op gebouwd is, volgens mensen die graag de realist uithangen. We doen dat weer aan de hand van schrijvers Raeste en Sokkola (R&S), net zoals in de vorige artikelen. 

1% van de mensen bezit de helft van het wereldkapitaal

Het is van tevoren dan wel handig om te weten dat de financiële ongelijkheid in onze wereld schokkende vormen heeft aangenomen. Rond 1989, toen de Berlijnse Muur viel, was iedereen ervan overtuigd dat het socialisme ‘failliet’ was. Het vrije markt principe had gewonnen! De liberalen juichten. Maar intussen hebben we gezien dat ook het vrije markt principe tot ellende kan leiden. Enorme verschillen tussen arm en rijk Kijk bijvoorbeeld even naar wat de 10 rijkste mensen van de aarde zullen verdienen in 2023 volgens financer.com

1. Elon Musk (Tesla, Space X) 195 miljard dollar
2. Jeff Bezos(Amazon) 185 miljard dollar
3. Bill Gates (Microsoft) 134 miljard dollar
4. Bernard Arnault (Louis Vutton Moet Hennesey, LVMH) 116 miljard dollar
5. Mark Zuckerberg (Facebook) 102 miljard dollar
6. Zhong Shanshan (Bejing Wantai Biological Pharmacy, Nongfu Spring) 93 miljard dollar
7. Warren Buffet (Berkshire Hathaway, investeerder) 88 miljard dollar
8. Larry Page (Google, Alphabet Inc) 83 miljard dollar
9. Sergey Brin (mede-oprichter Google) 81 miljard dollar
10. Larry Ellison (Oracle) 80 miljard

In het totaal bezitten deze 10 mannen (want er zit dus geen vrouw tussen) 1157 miljard dollar. Zij behoren tot de 1% op de wereld die de helft van het kapitaal hebben. De bedragen die verdiend worden zijn zo groot dat we ze ons niet eens kunnen voorstellen. Stel dat je het lekker doet in Nederland en je verdient zo’n 6000 dollar per maand. 1000 maandsalarissen, dat is meer dan 19 jaar salaris, zet de teller op 6 miljoen. Maar om aan 6 miljard te komen moet je dus 1000 x 1000 maandsalarissen tellen, oftewel 1000 mensen bij elkaar zetten die allemaal 6000 euro per maand verdienen en dat 19 jaar lang. En dan zit je nog maar op minder dan een tiende van het bedrag dat de nummer 10 van deze lijst bij elkaar schraapt.

One World schrijft in een wat wat ouder artikel:

 ‘De rijkste mens op aarde, Amazonbaas Jeff Bezos, bezit naar schatting 111 miljard dollar. Een bizarre hoeveelheid geld, die hij van zijn leven niet op krijgt. Zelfs als hij 90 zou worden (hij is nu 55)  en er geen cent meer bij zou verdienen, dan zou Bezos elke dag meer dan 8,5 miljoen dollar moeten opmaken om zijn hele vermogen erdoorheen te jagen. Andere optie: hij zou aan alle 18,5 miljoen inwoners van Malawi, een van de armste landen ter wereld, 6.000 dollar kunnen schenken. Een enorme zak met geld voor een land waar het gemiddelde jaarinkomen 367 dollar bedraagt.’  

Intussen bezit de baas van Amazon dus geen 111 miljard maar 185 miljard dollar! Daarmee bewijst hij de maatschappij een slechte dienst. Natuurlijk, bijna al die superrijken hebben wel een goed doel waar ze aan bijdragen. Daar doen ze zo’n beetje allemaal aan, maar meestal zit er weer een bepaald belang achter. Als ze ècht zo bezig zouden zijn met het helpen van hun medemens, dan zouden ze veel meer weggeven. Musk houdt zich bezig met zinloze ruimteprojecten, terwijl in 2020 ongeveer 811 miljoen mensen honger leden; dat is zo’n 10%. Van de helft van zijn 195 miljard dollar zouden heel wat mensen kunnen profiteren.

22 rijken zouden de armoede uit de wereld weg kunnen nemen

In oktober 2020 liet Welingelichte kringen op haar website weten, dat het 330 miljard dollar kost om alle honger binnen 10 jaar de wereld uit te hebben. Dat was toen ongeveer 281 miljard euro.(https://www.welingelichtekringen.nl/economie/2180385/het-kost-maar-281-miljard-euro-om-honger-in-de-wereld-op-te-lossen.html#:~:text=De%20honger%20in%20de%20wereld,de%20wereld%20uit%20te%20helpen.) Als de 22 rijken, die samen meer geld bezitten dan àlle vrouwen in Afrika, even de koppen bij elkaar zouden steken, zou de armoede zomaar verdwijnen uit de wereld. Maar ruimteschepen lijken belangrijker. Als je ruimteschepen ontwikkelt met geld waarvan duizenden hongerige mensen zouden kunnen eten, dan laat je op zijn minst zien dat het je niet bijzonder bezighoudt.

Begeerte is de oorzaak van alle kwaad en financiële ongelijkheid, dames en heren, is de wortel van erg veel ellende. Honger onder andere. Ziektes en de verspreiding daarvan. En laten we de criminaliteit niet vergeten. Mensen die niets hebben zijn natuurlijk eerder bereid om iets te stelen dan mensen die het goed hebben. Dus ja, als de een veel verdient en de ander niets staat de misdaad om de hoek mee te kijken.

Laten we met dit alles in ons achterhoofd nu eens kijken naar hoe onze wereld in elkaar zit en de ongelijkheid in stand houdt. Te beginnen met het fenomeen van aandelen. Vaak zie je dat een deel van de aandelen in handen is van externe aandeelhouders en een paar hotemetoten in de organisatie. Charles Handy bepleitte ooit om de aandelen te reserveren voor je medewerkers, maar dat gebeurt eigenlijk maar incidenteel. Wat zou er nu motiverender voor medewerkers zijn dan dat ze werken in een bedrijf waar ze mede-eigenaar van zijn?

Aandelen maken rijken rijker en armen blijven arm

Meestal is het anders. Aandelen zorgen ervoor, volgens businessinsider.nl, dat de rijken steeds rijker worden en de armen arm blijven. Volgens een artikel op dit internetmedium hebben de armen van deze wereld slechts 2% van het totale vermogen, waar de rijkste 10% liefst 76% van het kapitaal in handen heeft. Die kapitaalverdeling kan niet los gezien worden van de aandelenmarkt, want aandelen zijn de manier voor rijken om hun kapitaal te vergroten.

Het rekensommetje is snel gemaakt. Wie 100 euro aan aandelen koopt ontvangt bij een groei van 6% precies 6 euro. Koop je 10 000 euro aan aandelen, dan pak je 600 euro. Koop je voor 1 miljoen, dan heb je 60 000. De rijken pakken dus veel meer winst op de aandelen.

https://www.businessinsider.nl/world-inequality-report-2022-rijk-vermogen/

Ik heb nooit bezwaar gemaakt tegen het principe dat je wat meer mag verdienen als je er hard voor werkt. Zolang je ondernemend bent en goed voor de planeet, voor je medemens, voor de dieren en natuurlijk ook voor jezelf, is een redelijk inkomensverschil niet direct een probleem. En over wat redelijk is, kan je ook nog wel discussiëren. Maar op dit ogenblik loopt het -mede door de aandelen- de spuigaten uit. Elon Musk, waar sommigen zo mee weglopen, heeft in zijn eentje meer inkomen dan alle inwoners van zijn geboorteland Zuid-Afrika bij elkaar! En dat is niet ‘goed gedaan’, maar ‘ongelijkheid scheppen’ oftewel: je intelligentie gebruiken op een manier, dat een klein deel van de mensen er voordeel van heeft.

‘To be or not to be, that’s the question’ zei Shakespeare, maar ‘to have or no to have’ lijkt meer van toepassing in onze wereld. Het streven naar bezit via aandelen is in onze wereld volkomen aanvaard, maar het is ongezond en leidt tot criminaliteit. Jan Struijs, voorzitter van de Nederlandse Politiebond, zei in 2022 dat de armoede in Nederland toeneemt door de inflatie en hoge energieprijzen en dat je dat terugziet in de criminaliteit. Hoewel er altijd criminaliteit zal zijn die niet uit armoede voortkomt maar uit ordinaire hebberigheid (die we in bepaalde gevallen winstmaximalisatie zijn gaan noemen), is er zeker een verband tussen armoede en criminaliteit. Het CBS berekende dat mensen met lage inkomens zo’n vier keer vaker verdacht worden van een delict dan mensen met hoge inkomens.

Wie criminaliteit wil aanpakken, zal iets moeten doen aan de verdeling van de middelen op deze wereld. Aandelen helpen daar niet bij. Ook al niet, omdat fossiele brandstof-bedrijven als Shell, Saudi Aramco en het Noorse Oliefonds via de aandelenmarkten hun kapitaal fiks uitbreiden. Niet alleen zij trouwens, want ook Mc Kinsey en Warren Buffet’s Berkshire Hathaway vermeerderen hun toch al enorme kapitaal en ook dat leidt weer tot verdere rijkdom voor de rijken en armoede voor de armen.

Monopolies en hun destructieve effecten

Moeten we het vrije markt principe ergens voor inwisselen? Of het systeem zo ombuigen dat de rijken hoe dan ook de armen laten delen in hun kapitaal. ‘Eerlijk verdiend’ is onzin, omdat er heel wat armen zijn die veel harder werken dan de rijken. Als verdienste op werk gebaseerd zou worden, dan zouden de kapitaalverdelingen totaal anders zijn.

Ik herhaal nog maar eens: het is niet goed voor de markten als één bedrijf de markt gaat overheersen. Je ziet het echter op talloze plaatsen in het bedrijfsleven terug. Die organisaties gaan de prijzen bepalen èn opdrijven (Apple) en ze gaan hun mensen slecht betalen en via camera’s in de gaten houden. Ze kunnen zo bepalend worden, dat concurrenten alleen via hen toegang kunnen krijgen tot markten, uiteraard tegen de nodige kosten. Ze worden te belangrijk voor de economie van een land, waardoor de politiek ze niet kan laten vallen als er misstanden zijn er op alle terreinen.

Monopolies komen overal voor. Zo hebben vier (volgens R&S gevaarlijke) bedrijven ongeveer de hele graanmarkt in hun vingers.   Dit zijn Archer Daniel Midlands, Dreyfuss, Bunge en Cargill. Apple, Amazon, Google en Microsoft beheersen hun markten, net als LVMH, beter bekend als het Franse concern van de multimiljardair Bernard Arnault, dat een groot aantal bekende merken in zijn bezit heeft op het gebied van parfums, alcoholische dranken waaronder wijn en champagne en mode. Denk aan Louis Vutton, Celine, Christian Dior, Kenzo, Fendi, Givenchy en vele anderen, die Wikipedia voor je op een rij zet. Daar staat:

‘Louis Vuitton Moët Hennessy of Moët Hennessy Louis Vuitton (intern) (LVMH) is het grootste conglomeraat ter wereld van luxeproducten. Het Franse bedrijf is gevestigd in Parijs en beursgenoteerd aan Euronext Paris, waar het deel uitmaakt van de CAC 40-index. De familie Arnault is de belangrijkste aandeelhouder in het bedrijf. De groep had in 2021 wereldwijd meer dan 175.000 mensen in dienst en 5556 winkels.’

Concurrenten verpletteren; medewerkers bespioneren en onderbetalen

Monopolie-posities worden daadwerkelijk nagestreefd door deze organisaties, onder meer door allerlei kleintjes in de markt op te kopen, waardoor de concurrentie verdwijnt en de alleenheerschappij zijn kans krijgt. Niet alleen de genoemde bedrijven streven hiernaar, maar ook bijvoorbeeld Disney. Het gebeurt natuurlijk niet altijd openlijk. Bedrijven verhullen het, bijvoorbeeld door verschillende merken te presenteren.

Waarom doen bedrijven dat? Dat is een goede vraag. Kennelijk is het not done om openlijk te bekennen dat je je concurrenten weg wil hebben. Dit zal deels komen door het mededingingsrecht, de regelgeving die wil voorkomen dat een bedrijf de markt te veel gaat beheersen. Maar er zal ook reputatiemanagement meespelen. Monopolie-posities zorgen voor kapitaalconcentratie, oftewel: het te verdelen kapitaal komt bij een kleine groep mensen terecht. En wie kapitaal heeft heeft macht. De bedrijven die in dit verband genoemd worden in het boek van R&S zijn LVMH, Walmart, Disney, Apple, Koch, Microsoft, Blackrock, Vanguard, meerdere grote banken zoals Goldman Sachs. Maar we kunnen er meer noemen, want eerlijk gezegd geloof ik niet dat er in deze tijden veel bedrijven zijn die concurrenten een fijn bestaan toewensen.

Een ander nadeel van monopolie-posities is dat het dienstverband van medewerkers wordt uitgehold. In onze tijd zien we dat al volop gebeuren. Ik som op wat voorbijkomt in het boek van R&S. Zo is er vervanging van het langdurige door het tijdelijke dienstverband; zijn de salarissen voor lager opgeleiden in de loop van de tijd flink lager geworden; is er meer onderbetaling; zijn de secundaire arbeidsvoorwaarden verslechterd; gaan organisaties onzorgvuldig om met medewerkers en leveranciers; ‘downsizen’ ze banen; is er veel slecht betaald flexwerk; en houden organisaties het eigen personeel in de gaten met camera’s om te zien of ze niet te veel lanterfanteren. Organisaties die in dit verband genoemd worden, zijn Ikea, LVMH, Glencore, Cargill, JBS, Walmart, McKinsey, de Chinese I phone producent Foxconn, Apple en Amazon.

Goedkope arbeidskrachten, algoritmes en kinderarbeid; waar kostenbewustzijn toe kan leiden

En dan de kinderarbeid, die we meestal vinden bij de leveranciers van grote organisaties. Volgens Unicef zijn er op dit moment 160 miljoen kinderen die werken. Dit berooft ze van hun recht op scholing. Er zijn voorbeelden te over. Cargill maakt volgens verschillende bronnen via de cacaoteelt gebruik van kinderarbeid. Ze zijn niet de enigen. In 2014 werd gewag gemaakt van kinderarbeid onder erbarmelijke omstandigheden in de tapijthandel van India. Bedrijven die daar de producten afnamen, waren Walmart, IKEA, Macy's, Sears, Bloomingdale's en JC Penny. In de kledingbranche zijn H&M, C&A, Esprit, Marks & Spencer, GAP, VF Corporation en Kmart Australia in verband gebracht met kinderarbeid in Bangla Desh.(https://stopkinderarbeid.nl/kledingmerken-dragen-bij-aan-lage-lonen-lange-werktijden-kinderarbeid-en-schooluitval-in-bangladesh/)

Verschillende organisaties zijn nadien bewuster omgegaan met kinderarbeid, waaronder Ikea, maar het is bijzonder moeilijk om te controleren of ze er niettemin producten afnemen, omdat veel leveranciers niet transparant zijn. Bekend is wel dat het overgrote deel van de kinderen werkt in de agrarische branche.

Veel grote bedrijven zijn dol op goedkope arbeidskrachten en liever vervangen ze ze door algoritmes en robots. Dit alles wordt gevoed door kostenreductie, die ook verantwoordelijk is voor verplaatsing van kantoren en bedrijfspanden naar landen waar de belastingendruk minimaal is. Dat kostenbewustzijn verdwijnt om duistere redenen als sneeuw voor de zon zodra het om de soms exorbitante bonussen van topmannen en -vrouwen gaat.

Waar het mij om gaat, is deze vraag: wat levert dat ons, mensen, op? Wat betekent dit voor jou, voor mij, voor anderen, voor de natuur, voor de planeet? Meer levensvreugde of meer boosheid en criminaliteit, om eens twee uitersten te noemen?

We worden door organisaties onvoldoende gezien als mensen die iets voor elkaar kunnen betekenen. Ze zien ons als een wandelende pinpas of als een goedkope productieschroef in hun kapitaal-zuigende machine. En door hun krachtige positie op de markt staan overheden erbij te kijken zonder iets te kunnen of willen doen.

Het moet anders en als het niet anders kan, moeten we ervoor zorgen dat het wel anders kan

Monopolisten verenigen zich soms en proberen zo samen de markten in hun ban te krijgen. En dan worden de hierboven beschreven mechanismes nog krachtiger. Denk aan Facebook, Uber, Mastercard, Visa, Pay Pal en Spotify.

Een kleine groep profiteert daarvan en heeft zoveel kapitaal dat het niet meer weet in welke pakhuizen het moet worden opgeslagen. Anderen sappelen voor een peulenschil. En dit is geen complotdenken, maar een economische realiteit! Het heeft mij altijd verbaasd waarom conspiracy thinkers dit nauwelijks sigaleren, en met vaak onbewezen stellingen zo gefocust zijn op de politiek.

Ja, er is iets gaande dat, als we het laten doorgaan, de toekomst heel somber zou kleuren. Maar waarom zouden we dat accepteren? Dat we ooit, eeuwen geleden, zijn afgeslagen in een richting die destructief was voor de meerderheid van de wereldbevolking en bovendien voor de aarde en haar natuursystemen, betekent niet dat we niet nog eens kunnen afslaan. En dan in de goede richting.

We zijn geen instrumenten voor winstmaximalisatie, geen wandelende pinpassen, geen kostenbesparend middel. We zijn mensen, bestemd om iets moois met elkaar te bouwen. Noem het idealisme, maar dat heb ik liever dan het accepteren van een realiteit waar heel veel mensen ongelukkig van worden.

Bert Overbeek is 30 jaar trainer, teamcoach en executive coach. Hij werkte in binnen-  en buitenland voor meer dan 100 0rganisaties. Hij schreef zeven managementboeken, waarvan er vier in de top 5 van Managementboek terechtkwamen. Overbeek wil graag werk maken van een gezonde toekomst voor bedrijven; op alle gebieden. En daar hoort ook integriteit en gezonde kritiek bij. (Bert_overbeek@hotmail.com)