Hoe we 'de waarheid' naar onze hand proberen te zetten

Ons brein, is gevoelig voor een goed verhaal en verder voor een boel onzin. Het legt verbanden die geen verbanden zijn, het neemt selectief waar, maakt van een incident iets structureels, generaliseert, denkt dat iets waar is als een autoriteit het zegt of denkt dat iets juist niet waar is als een autoriteit het zegt. Het valt als een blok voor een emotioneel verhaal. Kloppende statistieken verliezen het van een hartstochtelijk verhaal, dat niet juist is of op zichzelf staat. En zo zijn er nog veel zaken, die ons brein ten onrechte voor waar houdt, terwijl ze dat niet zijn.

Paula Steenwinkel schreef een erg leuk boek over dit fenomeen. Haar bij Boom uitgegeven boekje ‘Drogredenen herkennen en weerleggen’ behandelt nog veel meer van dit soort denkfouten. Ze behandelt dit pittige onderwerp bijna luchtig, en daar helpen de illustraties van Fokke en Sukke natuurlijk goed bij. De neerlandica schreef het boekje, omdat ze in haar studententijd ontdekte, dat discussies bijna allemaal ‘verpest’ werden door drogredenen.

Ik omarm het boek van harte. Ik zoek al een tijd naar een goed en begrijpelijk geschreven boekje over drogredenen in discussies. Al zo’n 10 jaar schrijf ik op deze site over de beperkingen van ons brein. De onbewuste delen regeren nog te vaak over de bewuste en weldoordachte. Steeds weer blijken onze emoties onze argumenten te bepalen, en die emoties zijn -zo blijkt keer op keer in onderzoeken- niet betrouwbaar als ‘waarheidsbron’.

Daarbij noemen mensen hun gedachten, die ze meestal via anderen hebben geleerd, heel vaak ‘gevoelens’. In mijn boek ‘Het Flitsbrein’ beschreef ik al hoe gemakkelijk we ons laten misleiden door ons onbewuste. Dat boek verdiepte zich in intuïtie, naar aanleiding van het feit dat ik steeds meer mensen hoorde zeggen, dat hun intuïtie ‘altijd waar’ was. Maar waarmee beoordeelden ze dat? Met hun gevoel, dat ‘er nooit naast zat’. Oftewel: ‘wij van wc-eend bevelen u wc-eend aan.’

Ik voerde onlangs weer zo’n gesprek. Iemand zei dat hij blind op zijn gevoel vertrouwde.

-Hoe weet je dat je gevoel waar is?

-Dat zegt mijn gevoel. Mijn gevoel bedriegt me niet.

-Maar wetenschappelijk onderzoek zegt het tegenovergestelde van wat jij daar zegt.

-Ach, ja, de wetenschap. Die neem ik ook met een korrel zout.

Ook dit is een drogredenering, volgens Steenwinkel, en wel de ‘drogredenering van het (on)gewenste gevolg’. Je ontkent feiten die tegen je idealen, gevoelens of overtuigingen ingaan. Waardoor je kan blijven beweren wat je beweert.

Rationeel zijn is impopulair, misschien omdat het gewoon saaier is. Het is veel spannender als er allerlei geheime valse krachten schuilgaan achter een onaangename werkelijkheid. Door iemand of iets aan te wijzen dat er verantwoordelijk voor is, heb je het gevoel er grip op te hebben.

Onze hersenen zijn gericht op veiligheid maar zijn sinds we de jungle en de steppe hebben verlaten, de draad kwijt. Wat is nu veilig en wat is onveilig? Als er een omgeving is met leeuwen, dan weet je dat je op je hoede moet zijn, maar hoe zit dat met de dreigingen van onze tijd, die veel moeilijker te doorgronden zijn.

Het feit dat ik iets voel of vind, wil niet zeggen dat het ook zo is. En Chabris en Simmons hebben allang aangetoond dat we de kwaliteit van onze ideeën overschatten.

In ‘Het Flitsbrein’ geef ik aan, dat ‘breed kijken en luisteren’ (dus ook naar mensen die het niet met je eens zijn, of ideeën die niet in je kraam passen) ons verder helpt. Gevoelens en emoties zijn prachtig, en zelfs heel functioneel, maar gewoon niet altijd juist. In de coronadiscussies zie je dat ook: zowel de complotdenkers als de verdedigers van het beleid verwijten elkaar uit angst te handelen. Angst voor de ziekte, of angst voor het verlies van vrijheid vanwege een heimelijk plan van een rijke bovenlaag.

Mensen bedenken allerlei argumenten over deze dingen, maar de bewijsvoering zit vaak vol drogredenen. Ons brein is lui, het gebruikt al zoveel energie (20% van de totale energievoorrraad van je lichaam), dus het heeft een broertje dood aan al te veel nuances. Het houdt van simpele verhalen die de veiligheid vergroten. Daarom zijn we gevoelig voor onjuistheden en halve waarheden.

Het boekje van Paula Steenwinkel helpt je om door de denkfouten van anderen en van jezelf heen te kijken. Het vergt moed. Het enige dat ik jammer vind, is dat de schrijfster iets te gekleurd is in het coronadebat. De voorbeelden van overheidsdrogredenen zijn aanzienlijk minder in aantal dan die van complotdenkers. Dat zal een aantal lezers wegjagen. En dat is jammer, want de theorie op zich is zeer de moeite waard, net als de geinige illustraties. Ik zou het willen aanraden, ook als ze aan niet behoort tot jouw politieke voorkeur.

‘Drogredenen herkennen en weerleggen’, Paula Steenwinkel, uitgeverij Boom (2021)

‘Het Flitsbrein, Bert Overbeek, uitgeverij Futuro (2016)