Bewust bekwaam? Hoe weten we dat?

Om nieuwe skills te leren, moeten we in staat zijn om ons gedrag te sturen, bijvoorbeeld vanuit een voorgenomen plan. Dat sturen doen we met iets, dat we het bewustzijn noemen. Dit bewustzijn is erg belangrijk bij leren en bij veranderingen. Het is dus een zeer interessant topic voor organisaties.

Heel wat wetenschappers houden zich bezig met de vraag wat het bewustzijn is, hoe het ontstaan is en waar het zit in het brein. Ze willen de werking van het bewustzijn doorgronden, zodat we beter omgaan met leren en veranderen. Dan kunnen we de vraag beantwoorden wat mogelijk en onmogelijk is.

Een van die wetenschappers is de filosoof Daniel Dennett. Zijn boek ‘Van bacterie naar Bach en terug’ was een paar jaar geleden een hype en gaat vooral over ons bewustzijn. Dennett denkt niet dat we het bewustzijn als een aparte module terug kunnen vinden in ons brein. Hij gelooft dat het bewustzijn, net als religies en cultuur, ontstaan is uit taal.

Hoe werkt dit? Door dingen aan elkaar te vertellen, vormen zich bij mensen ideeën en memes die zich verspreiden als virussen onder de mensen. Immers, wij imiteren elkaar. Dat we dingen onder elkaar verspreiden, komt doordat er ooit een oertaal was. Daaruit zijn de talen zich in lange tijd gaan ontwikkelen, waarmee we elkaar dingen vertellen.

Mythes over goden bijvoorbeeld, de schepping en ondergang van de wereld, het bestaan van leven na de dood of van geestelijke wezens. Of spannende verhalen over voorvaderen. Dennett is een overtuigd atheïst en gelooft niets van al die verhalen, die hij inderdaad als memes en taalproducten ziet.

Bij hem zijn onze beliefs niet meer dan een enorme hoeveelheid ‘memes’, die we met elkaar in stand houden door taal. Hij heeft het in zijn boek over ‘wilde neuronen’ die de taal mede vorm hebben gegeven.

Dennett gaat ook uit van een ‘belief’, net als vele anderen. Briljant atheïst als hij is, doordrenkt hij de lezer van het idee dat ons bewustzijn toevallig ontstond. Daarbij is het religieuze idee dat een intelligente designer, een godheid, die een doelgericht plan heeft, bij voorbaat uitgesloten.

Een dergelijk idee uitsluiten is meer filosofisch dan wetenschappelijk. Zowel het bestaan als het niet-bestaan van een dergelijke bewust werkende godheid is niet te bewijzen. We zitten hier op het terrein van ‘geloof’. Als Dennett het idee van een godheid uitsluit, is dat net als religieuze overdracht gewoon een meme, een verhaal dat we elkaar vertellen.

Misschien heeft hij gelijk als hij zegt dat taal ons bewustzijn vormt. En áls hij daarin gelijk heeft, dan is het verhaal dat we vertellen bij veranderingen enorm belangrijk. En dit is ook wel wat mensen ervaren in de praktijk van het werk. Dus bewust of onbewust veranderen? In beide gevallen is het verhaal dat je vertelt zeer bepalend voor het succes van je plannen.

Bert Overbeek is meer dan 30 jaar trainer en coach. Hij schreef een aantal Managementboek top 5-boeken over leiding geven.