Welke IT-professional wil nog werken voor een criminele organisatie?

In zijn artikel in de Volkskrant betoogt hoogleraar Bart Custers dat tech-bedrijven zoals X (voorheen Twitter), Telegram en Clearview, die bewust de wet overtreden om winst te maken, moeten worden behandeld als criminele organisaties.[i] Een criminele organisatie wordt in juridisch opzicht vaak gedefinieerd als een gestructureerde groep van drie of meer personen die gezamenlijk optreedt met het oogmerk om ernstige misdrijven te plegen.[ii]

Boetes helpen niet

Custers stelt dat een strengere strafrechtelijke aanpak noodzakelijk is om deze illegale activiteiten te stoppen. Ondanks boetes, blokkades en strafrechtelijke vervolging blijven deze bedrijven de regels systematisch negeren omdat naleving hen veel geld zou kosten. In Brazilië had het Hooggerechtshof X geblokkeerd omdat het platform niets deed tegen nepnieuws en haatzaaien. Inmiddels is deze blokkade door een rechter weer opgeheven. In Frankrijk is de hoogste baas van Telegram gearresteerd omdat hij niets deed tegen witwassen en de verspreiding van kinderporno via het platform. In Nederland heeft Clearview een boete van meer dan 30 miljoen euro gekregen voor het illegaal verzamelen van 30 miljard foto’s van mensen.

Het menselijke gezicht

Het enkel noemen van bedrijfsnamen maakt een discussie over crimineel gedrag abstract en afstandelijk. Alsof er geen mensen in deze bedrijven werken die willens en wetens deze keuzes maken welke volgens Custers te duiden zijn als crimineel gedrag.  Het zijn managers en leidinggevenden die strategische beslissingen nemen om de wet te overtreden. Ze kunnen bijvoorbeeld besluiten om bepaalde illegale activiteiten toe te staan of niet voldoende maatregelen te nemen om deze te voorkomen, omdat dit de winstgevendheid van het bedrijf ten goede komt. Deze managers zijn verantwoordelijk voor het creëren van een criminele cultuur waarin winst boven wetshandhaving wordt gesteld. De technische teams binnen deze bedrijven spelen ook een cruciale rol. Zij ontwikkelen en onderhouden de technologieën die deze illegale activiteiten mogelijk maken. Bijvoorbeeld, ontwikkelaars kunnen algoritmes schrijven die persoonlijke gegevens verzamelen zonder toestemming, of systemen bouwen die het verspreiden van illegale content faciliteren. Hoewel ze misschien niet direct verantwoordelijk zijn voor de strategische beslissingen, dragen ze bij aan de uitvoering ervan. Ze faciliteren hiermee de illegale praktijken. Het management en de technische teams van de Chinese webwinkel TEMU maken het helemaal bont door telefoons van consumenten te ontgrendelen en hun berichten te lezen. Dit kan nauwelijks nog als dienstverlening worden beschouwd en komt eerder neer op spionage.[iii]

Een beschaafd alternatief

In Beschaafd Digitaliseren wordt gepleit voor een ethische benadering van digitalisering. Deze benadering is het positieve alternatief voor de praktijken die Custers beschrijft. Volgens de principes van beschaafd digitaliseren moeten organisaties transparantie, verantwoordelijkheid en respect voor grondrechten centraal stellen. Het doel is niet alleen winstmaximalisatie, maar ook een positieve bijdrage aan de samenleving. Oliver Williamsons theorie over governance biedt een interessant kader om dit probleem te begrijpen. Zijn concepten van zichtbare en onzichtbare governance werpen licht op hoe organisaties functioneren. Zichtbare governance omvat formele regels, structuren en protocollen. Onzichtbare governance verwijst naar de informele normen en waarden binnen een organisatie, zoals de bedrijfscultuur en ongeschreven regels. In hoofdstuk 3 van het boek beschrijft Joan Baaijens op indringende en wetenschappelijke manier hoe zichtbare en onzichtbare governance een handelingskader binnen een organisatie vormen.[iv]

Gradaties in handelen

Tussen beschaafd en crimineel handelen ligt een groot grijs gebied. Net zoals bij verkeersovertredingen, waar de ernst en frequentie bepalen wanneer het rijgedrag een misdrijf wordt genoemd, is er bij tech-bedrijven sprake van een spectrum. Tech-bedrijven vertonen regelmatig dubieus gedrag en krijgen hiervoor flinke boetes opgelegd. Maar wanneer kan gesproken worden van crimineel gedrag. Hier zijn enkele gradaties die de verschillende niveaus van ethisch (of beschaafd) handelen en onethisch (of crimineel) handelen binnen een organisatie kunnen definiëren:

1. Beschaafd/Ethisch handelen: Volledige naleving van ethische normen en wetten, met respect voor grondrechten van mensen. Bedrijven streven naar ethiek, maar maken soms onbedoelde fouten. Ze nemen hun verantwoordelijkheid, herstellen fouten en compenseren gedupeerden.
2. Pragmatisch/Opportunistisch handelen: Bedrijven balanceren tussen ethiek en zakelijke belangen, vaak op de grens of net over de grens van wat acceptabel is. Ethiek wordt (deels) genegeerd als het niet wettelijk verplicht is, met focus op winstmaximalisatie.
3. Crimineel/Onethisch handelen: Bewust overtreden van de wet om financiële voordelen te behalen, ook als dit het schenden van grondrechten van mensen betekent.

Deze gradaties laten zien dat het scherp stellen van grenzen lastig maar mogelijk is om gedrag van bedrijven te categoriseren en gerichter maatregelen te nemen. Een bedrijf in categorie drie kan verboden worden net zoals de AI-verordening sommige AI-toepassingen wil verbannen als deze een onacceptabel risico voor de maatschappij vormen. Denk hierbij aan gezichtsherkenning in de publieke ruimte.

Beschaafde IT-professionals

In Dirty Work van Eyal Press onderzoekt de auteur hoe ‘vuil werk’ — taken waar op wordt neergekeken of minachtend over wordt gedacht, zoals werken in slachthuizen, gevangenissen of het bedienen van militaire drones — vaak wordt uitgevoerd door economisch kwetsbare mensen. Deze mensen hebben weinig keuzevrijheid door financiële nood, sociale druk of gebrek aan alternatieven. Press benadrukt dat deze mensen vaak gevangen zitten in een systeem dat hen geen ontsnapping biedt, terwijl de samenleving tegelijkertijd hun werk afkeurt maar ervan profiteert.

Dit economische excuus gaat echter niet op voor veel IT-professionals die werken voor (Big) tech-bedrijven en bijdragen aan misbruik, zoals het schenden van privacy, manipulatie, bevorderen van verslaving, verspreiden van desinformatie of algoritmische discriminatie. Hoewel deze professionals ook onder druk staan, bijvoorbeeld door de cultuur van prestatie en hoge salarissen, hebben ze (meestal) meer economische en sociale middelen tot hun beschikking dan de kansarme groepen uit Press’ voorbeelden. IT’ers hebben doorgaans toegang tot beter/hoger onderwijs, bredere carrièremogelijkheden en een beter sociaal vangnet, waardoor ze meer keuzevrijheid hebben om hun ethische grenzen te trekken en verantwoordelijkheid te nemen voor de impact van hun werk. Het verschil ligt in de mate van agency: waar kansarme arbeiders vaak geen andere uitweg hebben, kiezen IT'ers er vaak bewust voor om te blijven bijdragen aan praktijken waar andere mensen het slachtoffer van kunnen worden.[v] De wens is dat deze IT-ers hun ethisch bewustzijn meer aanspreken en hun expertise gaan gebruiken om mee te bouwen aan beschaafde digitalisering.

Werken voor een criminele organisatie?

Wat Bart Custers voorstelt lijkt logisch en is een optie. Wellicht biedt het aanspreken van IT-professionals die crimineel of dubieus gedrag van hun werkgever ter discussie stellen meer effect. Alleen Nederland telde in 2023 al ruim 550.000 IT-professionals. Zij spelen een cruciale rol bij het bouwen van een beschaafde digitale samenleving. Ze moeten zich bewust zijn van de ethische implicaties van hun werk en verantwoordelijkheid nemen voor de impact van hun technologieën op (grondrechten van) mensen. Transparantie en openheid over processen en beslissingen zijn essentieel om vertrouwen op te bouwen. Innovatie moet plaatsvinden binnen juridische en ethische kaders, waarbij het welzijn van gebruikers en de maatschappij centraal staat. IT-professionals spelen mede een sleutelrol in het tegengaan van crimineel handelen van hun werkgevers en leidinggevers die een loopje nemen met de wet. Hoewel het in een afhankelijkheidsrelatie lastig kan zijn moeten IT-professionals weigeren om deel te nemen aan dubieuze en criminele activiteiten. Ze moeten duidelijk maken dat ze niet bereid zijn om hun ethische normen en wettelijke verplichtingen te schenden. Hun bewuste inzet en ethisch handelen zijn essentieel voor een positieve impact. Want welke IT-professional wil nog werken voor een criminele organisatie?

[i] Bart Custers in Volkskrant over criminele techbedrijven - Universiteit Leiden

[ii] Wat is een criminele organisatie en hoe werkt het?

[iii] Chinese webshop TEMU schendt op bizarre wijze jouw privacy (en er gaat van alles mis bij bestellingen) (welingelichtekringen.nl)

[iv] Nieuw boek “Beschaafd Digitaliseren”: blauwdruk voor een digitale wereld waarin technologie en menselijkheid hand in hand gaan | Tilburg University

[v] Eyal Press – Journalist and Author of the new book Dirty Work