De kloof tussen theorie en praktijk

De toegevoegde waarde van de management-wetenschappen is te gering. Het kan anders. Gebeurt er niets dan worden de universiteiten links en rechts ingehaald. De samenleving zit niet te wachten op geleerd geleuter waar verder niemand wat mee kan.

1. De relatie tussen managementwetenschap en praktijk

De relatie tussen de managementwetenschappen en de praktijk mag als problematisch getypeerd worden. Ik heb dit in de bijna 40 jaar van mijn loopbaan vaak zo ervaren. Tussen Lynd’s boek uit 1939 Knowledge for what? The place of social science in American Culture (1) en het indrukwekkende jubileumboek van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid van 2007 (2) is ook in de literatuur vaak aandacht geschonken aan dit vraagstuk. In dit afscheidscollege wil ik dit onderwerp nader verkennen omdat het weer toenemend actueel is. Daarbij ga ik ook in op de bruggen die er zijn of geslagen kunnen worden.

Wat ik in dit verhaal vertel is niet alleen een privé-mening. Ik heb gesprekken gevoerd met 22 mensen die het vraagstuk in hun werk van dichtbij kunnen beoordelen: wetenschappers, managers in publieke en private organisaties, consultants en andere intermediairs.

2. Beelden van een kloof

De meningen van mijn gesprekspartners over de aard en oorzaken van de afstand tussen wetenschap en praktijk lopen uiteen van ‘het valt nogal mee’ tot ‘het is dramatisch. Een duidelijke meerderheid vindt echter dat er op het gebied van management en bestuur een te grote afstand is tussen wetenschap en praktijk. Verder is iedereen het erover eens dat de onafhankelijkheid van de wetenschap niet verloren mag gaan als je probeert die afstand te verkleinen. Voor de rest zou ik de visies in drie groepen willen indelen.

Opvatting 1:  Er is een flinke kloof, en dat zou anders moeten.
Het idee is dat de wetenschap meer toegevoegde waarde zou moeten hebben voor praktijkmensen. Enkele citaten die typerend zijn voor deze opvatting:

• Wetenschappers zitten veilig in hun ivoren toren. Maar er zijn ook teveel managers die te weinig doen om hun kennis op peil te brengen of te houden.
• Dat we onze relevantie kwijtraken is geen probleem voor de praktijk, want die gaat wel door, maar het is wel een probleem voor de wetenschap. Het gaat om het bestaansrecht.
• Het is absoluut dramatisch! Ik vraag me af: hoe zou het zijn als het in de medische wereld er net zo aan toe ging als in de managementpraktijk?

Opvatting 2:  Er is wel een kloof, maar dat geeft niet.
Het idee is hier dat wetenschappers en praktijkmensen hun eigen ding doen en moeten doen. Enkele citaten:

• Die kloof is in zekere zin onvermijdelijk en ook wel goed. Het belangenperspectief van degene die het onderzoek betaalt kan de onafhankelijkheid beperken. Door de afstand die er is, kun je als onderzoeker ook vanuit andere gezichtspunten onderzoek doen.
• Je weet gewoon niet of iets later maatschappelijk relevant zal worden. En of iets doorsijpelt is in ieder geval niet voorspelbaar. Je betaalt iemand om onderzoek te doen, omdat je denkt dat hij dat wel kan.’

Opvatting 3: De kloof is niet zo groot.
Het idee is dat de wetenschap voor de praktijk relevant moet zijn, maar dat dat in feite ook gebeurt. Enkele citaten:

• Er is in de loop van de jaren heel wat onderzoek gedaan met een fundamenteel karakter over vraagstukken die in de praktijk leven, bijvoorbeeld over leiderschap of over structuurvraagstukken, of over allianties.
• De verbindingen tussen praktijk en wetenschap, tussen kennisontwikkeling en toepassing nemen toe. Ook al wordt dat niet gestuurd door systematische programma’s.

Ik heb geprobeerd de meningen van mijn respondenten samen te vatten in één schema. De ene as geeft aan in hoeverre mijn gesprekspartners werkzaam zijn in de wetenschap, de praktijk of iets er tussen in. De andere as geeft aan hoe problematisch zij de kloof vinden, uiteenlopend van ‘het valt nogal mee’ (1) tot ‘het is dramatisch’ (10). Het resultaat is te zien in grafiek 1.

Grafiek 1 - Visies van 22 gesprekspartners op kloof

Het blijkt dat de relatie tussen wetenschap en praktijk over het algemeen als problematisch gezien wordt. Wetenschappers ervaren de relatie met de praktijk als het minst problematisch, praktijkmensen iets meer, en intermediairs het meest.

Hierna probeer ik de afstand tussen wetenschap en praktijk te verklaren uit de verschillen in denkstijl tussen wetenschappers en praktijkmensen en de institutionele kaders waarbinnen kennis wordt geproduceerd en gebruikt.

3. De logica van de onderzoeker

Aanknopingspunten voor een verklaring van de kloof tussen wetenschap en praktijk zijn te vinden in de literatuur. Den Ouden en Furrer (3) noemen als oorzaken van de afstand: verschillen in inhoudelijke interesse, het voor- of achterlopen van de wetenschap ten opzichte van de praktijk en een taalkloof. Bell e.a. (4) wijzen op de versnippering van het onderzoek en inconsistente onderzoeksuitkomsten. Hierdoor weten praktijkmensen niet wat ze moeten geloven, en wordt er geen vooruitgang geboekt. Dit verklaren zij onder andere uit de gehanteerde methodologie en uit de neiging van onderzoekers om steeds origineel te willen zijn.

Om te begrijpen waarom dat zo werkt moeten we ons realiseren dat het voor wetenschappers van groot belang is voor hun carrière om te publiceren in tijdschriften met een hoge status. De toptijdschriften volgen over het algemeen dezelfde visie op wat deugdelijke wetenschap is. We denken dan aan tijdschriften als Academy of Management Journal, Journal of International Business Studies, en Journal of European Public Policy. Wat lager zitten tijdschriften als Harvard Business Review, en hier in Nederland bijvoorbeeld Holland Management Review en M&O. Ook op het gebied van boeken is er een hiërarchie van proefschriften tot eenvoudige hulpmiddelen voor managers. Publicatiemedia als Managementsite.nl gelden in het wetenschapsbedrijf zeker niet als top, maar vervullen wel een brugfunctie tussen wetenschap en praktijk. Wetenschappers hebben de neiging alleen maar naar de top te streven, omdat dat beloond wordt. Daarmee accepteren en bestendigen ze de eisen van de daar geldende mainstream-benadering.

De mainstream-benadering
De dominante (of mainstream) benadering in de managementwetenschappen volgt globaal de methodologische uitgangspunten die ook in de natuurwetenschappen en de medische wetenschappen gelden. Het objectief meetbaar maken van samenhangen door middel van quantificering van variabelen en statistische methoden blijkt echter de relevantie voor de praktijk aan te tasten. De voornaamste reden daarvan is dat wetenschappers die kiezen voor deze benadering, noodgedwongen werken met een klein aantal variabelen, waarbij meetbaarheid een eerste vereiste is. Praktijkmensen denken meer in globale patronen dan in variabelen, en houden ook rekening met niet-meetbare factoren. Het resultaat is dat hoe hoger de status van een tijdschrift in wetenschappelijke kring hoe onbekender het is onder praktijkmensen.

4. Verschillen tussen wetenschappelijk denken en praktijkdenken

Er is dus een verschil in het denken van praktijkmensen en wetenschappers. Ik werk hier drie aspecten uit:

Statische versus dynamische kennis
In het denken van de wetenschappers krijgen dynamiek en historie nauwelijks aandacht. De praktijkman kijkt daar juist wel naar en probeert de verandering te begrijpen en te beïnvloeden. Ook het oplossen van problemen wordt door praktijkmensen, inclusief consultants, veel meer als een dynamisch proces gezien, waar van alles tussen kan komen. Wetenschappers zien een oplossing vaak als een ontwerp van de gewenste situatie, niet als een proces.

Er zijn wel theorieën die aandacht geven aan dynamiek, zoals Senge’s bekende boek The Fifth Discipline (5), waarin hij laat zien hoe je veranderingen in processen kunt analyseren aan de hand van versterkende en verzwakkende krachten. Dit past echter niet in het mainstream-denken.

Rational practitioner versus reflective practitioner
Schön (6) heeft bestudeerd hoe praktijkmensen, met name professionals, problemen oplossen. Vaak wordt gedacht dat zij wetenschappelijke kennis toepassen om complexe problemen van bijvoorbeeld cliënten op te lossen. Schön heeft vastgesteld dat het zo niet werkt. De kennis die de practitioner toepast is niet of nauwelijks geabstraheerd van de context, niet geformaliseerd, niet exact en niet expliciet, maar gebaseerd op ervaring en intuïtie, contextueel, kwalitatief en holistisch. Wetenschappelijke kennis speelt geen zichtbare rol, hoewel deze impliciet kan meespelen. De professional is dus geen rational practitioner, maar een reflective practitioner.

Schön vindt niet dat de wetenschap nutteloos is, maar dat er een nieuw soort wetenschappelijke kennis zou moeten worden ontwikkeld over wat professionals wel blijken te doen. Ik vond dit ook in mijn interviews:

‘We werken al 50 jaar op de manier van de wetenschap: het is meer van hetzelfde, maar er komt geen body of knowledge uit. Maar de verwetenschappelijking van de professie (organisatiekunde en advieswerk) is wel mogelijk en gebeurt ook hier en daar. Door mensen die heel dichtbij de praktijk staan, die praktijkkennis hebben ontwikkeld en daar zo nu en dan over schrijven.’

Analyse versus synthese
Verwant aan de ideeën van Schön is de tegenstelling tussen analytisch en synthetisch denken, zoals o.a. door Mintzberg beschreven. (7) Wetenschappers volgen meestal een analytische redenering. Mintzberg noemt dit splitting: je kijkt naar een beperkt aantal scherp gedefinieerde variabelen en hun relaties, dwars door alle organisaties of contexten heen. Wat praktijkmensen doen is volgens Mintzberg lumping. Ze denken holistisch (overzien hele situaties) en synthetisch (onderscheiden bestaande en nieuwe patronen).  Ze denken ook conceptualiserend en creatief, in plaats van het bestaande uiteen te rafelen zoals de wetenschapper doet.

5. Bruggen

Er is dus sprake van een forse afstand tussen het denken van de wetenschapper en het denken van praktijkmensen. Maar er zijn ook schakels of bruggen.

De consultancy als schakel
In de interviews bleek dat consultants vaak gezien worden als professionals die de belangrijkste ontwikkelingen op het vakgebied volgen en bovendien ervaring meebrengen. Daarom zouden zij een belangrijke rol kunnen spelen in het overbruggen van de kloof tussen wetenschap en praktijk. Kunnen: dat wil niet zeggen dat het ook gebeurt. Velen denken ook dat maar weinig consultants en adviesbureaus de wetenschap bij de bron raadplegen of zelf bijdragen aan de ontwikkeling van wetenschappelijke kennis.

Hier speelt mee dat consultants behoefte hebben aan kennissoorten die de managementwetenschap niet of nauwelijks levert. Dat is ten eerste de kennis die de schakel zou moeten vormen tussen wetenschappelijke theorieën en de modellen en instrumenten van consultants, en ten tweede kennis op de gebieden die in de wetenschap onderbelicht worden, zoals de dynamiek van organisaties en het oplossen van problemen.

Individuen als schakel
Afgezien van de specifieke rol van consultants zien we ook dat individuen een schakelfunctie vervullen, zoals onderzoekers die nevenfuncties vervullen of bijzondere hoogleraren die tevens werkzaam zijn in het bedrijfsleven, een publieke organisatie of een adviesbureau. Dat zijn er behoorlijk veel. Alleen al aan de adviesbureaus in Nederland zijn volgens een respondent zo’n 200 hoogleraren verbonden. Deze individuen kunnen een sleutelrol spelen in het tweerichtingsverkeer tussen wetenschap en samenleving.

Praktijk- of beleidsgerichte onderzoeksinstituten
Dezelfde rol die individuen spelen wordt op een ander niveau ook gespeeld door onderzoeksinstituten, bijvoorbeeld TNO of universitaire instituten zoals het ITS in Nijmegen of het IVA in Tilburg. Deze instituten staan dicht bij de wetenschap, maar voeren vooral praktijkgericht onderzoek uit.

Het reguliere academische onderwijs
Ook het onderwijs vormt een brug tussen wetenschap en praktijk. Elke afgestudeerde neemt op zijn weg in de samenleving een stukje wetenschap mee. Wanneer ik na korte of lange tijd afgestudeerden spreek, vraag ik wel eens wat zij van hun academische opleiding hebben meegenomen. Zelden is dat de concrete lesstof, zoals dat tegenwoordig heet. Wel blijven soms specifieke thema’s, managementmodellen of concepten hangen. Sommigen onthouden vooral de docent, niet wat hij verteld heeft. Het meest duurzame resultaat is de academische denkhouding: conceptueel en systematisch denken, onderscheid maken tussen feiten, ideeën en wensen.

Het postinitiële academische onderwijs
Universiteiten hebben ook instituten die gespecialiseerd zijn in het zogenaamde postinitiële onderwijs, bijvoorbeeld het TIAS (8) in Tilburg of de UOBN (9) in Nijmegen. Daarnaast zijn er managementopleidingen op commerciële grondslag. Deze leergangen worden voor een belangrijk deel gedragen door de eerder genoemde schakelende individuen. De deelnemers hebben meestal praktijkervaring en een baan, terwijl de docenten direct verbonden zijn met het wetenschapsbedrijf. Deze brug tussen wetenschap en praktijk heeft echter ook beperkingen. Enkele citaten:

• Je raakt in die opleidingen een beetje het state-of-the-art denken. Maar het is heel beperkt en heel vluchtig. Zelfs op Harvard gaat het zo.
• Wat er in deze opleidingen wordt overgedragen is toch wel van een hoger niveau. Maar… de mensen die komen hebben het vaak niet nodig, en de mensen die het nodig hebben komen niet’.

Internationale topinstituten zoals de London Business School, Harvard Business School, het IMD (International Institute for Management Development) in Lausanne of INSEAD in Fontainebleau onderscheiden zich door het combineren van topcursussen met het bedrijven van topwetenschap. Een succesconditie is het beschikken over een hoog niveau van cashflow, nodig om de mensen aan te kunnen trekken die die verbindingen weten te leggen. In de interviews werd meermalen geopperd, dat instituten die deze formule weten te benaderen de beste overlevingskansen hebben.

6. Bruggen versterken

Er zijn dus toch heel wat wegen waarlangs kennis en inzichten doorsijpelen in de samenleving. Maar ook zijn veel mensen teleurgesteld over het gebrek aan relevantie van de wetenschapsbeoefening, met name in het topsegment. Sommigen zijn zelfs ronduit negatief. Enkele citaten illustreren dit:

• Er is een verwijdering ontstaan door de hyperspecialisatie en de focus op de tijdschriften die niemand leest. Ook vernietig je de verbinding tussen de disciplines. Je komt in het systeem omhoog door hyperspecialisatie. Maar grote doorbraken komen juist tot stand op snijvlakken en verbindingsmomenten.
• In de jaren ’70 was er nog ruimte om wetenschap te beoefenen op een manier die aansloot bij de praktijk. Neem nu de studie van Lawrence en Lorsch: differentiatie en integratie. Daar kon je wat mee. Lievegoed… Er was ruimte voor reflectie en debat. Het is allemaal verpieterd. A-tijdschriften!! Het is bizar!’

De bruggen zouden versterkt moeten worden, met behoud van de onafhankelijkheid van de wetenschap. In principe moet er aan beide kanten van de kloof iets gebeuren, maar toch zie ik vooral een verantwoordelijkheid liggen bij de wetenschap om haar relevantie te vergroten en duidelijk te maken. Het doel is de eenzijdige oriëntaties in de managementwetenschap te corrigeren en de interactie met de praktijk te versterken.

Interactie versterken
Het slaan van bruggen wordt niet beloond. Er is voor wetenschappers weinig eer te behalen aan het zogenaamde transdisciplinaire onderzoek, dat kennis ontwikkelt samen met praktijkmensen. In veel interviews werd gezegd: ga de interactie en samenwerking aan met partners in de praktijk. Ook kwam het idee van de kenniswerkplaats naar voren. Je kunt zowel in de collegezaal als in het onderzoek de theorie verbinden met de praktijk. Enkele citaten:

• In Academische Werkplaatsen trekken mensen uit de wetenschap en de praktijk samen op. De invloed gaat niet alleen van onderzoek naar praktijk, maar ook van praktijk naar onderzoek. De cirkel tussen expliciete en impliciete kennis moet hersteld worden. Dat is de bron van innovatie.
• Je moet status geven aan dit gewenste onderzoek: publicaties stimuleren die bruggen bouwen. Dat doe je door geld, door projecten in de promotiesfeer, door een circuit te creëren van mensen die dit zien zitten. Dat zou ook gehonoreerd moeten worden.

Ook van de kant van praktijkmensen zou meer belangstelling moeten worden getoond voor dit gezamenlijke kennisproject en om kennis te verwerven in opleidingen:

• Het volgen van een postacademische opleiding om weer eens bij te tanken wordt nu als een gunst gezien, terwijl het gewoon een verplichting zou moeten zijn.

Veelzijdigheid herstellen
De veelzijdigheid moet hersteld worden. Het bestaande onderzoek heeft een te smalle visie op wat kennis is. Veel belangrijke vraagstukken worden verwaarloosd: dynamiek, kwalitatieve aspecten van organisatie en management, veranderkundige vraagstukken, zingeving, ethische vraagstukken en gevoelige kwesties. Fundamentele theoretische debatten hebben plaatsgemaakt voor technische discussies over steekproeven, operationalisering, data en analyse.

Strategisch te werk gaan
Waarom kiezen wetenschappers voor een dergelijke beperkte benadering terwijl ze in het algemeen toch slim zijn? Onderzoeksgroepen denken achterop te raken als zij deze benadering niet volgen. Het tegendeel is mijns inziens waar, want op termijn zal blijken dat herkende toegevoegde waarde beslissend is voor succes. Men denkt niet strategisch, maar tactisch. Het onderzoeksbeleid wordt bepaald door het publicatiebeleid en het publicatiebeleid wordt bepaald door een puntensysteem dat de onderzoekers in een keurslijf dwingt. Strategisch denken houdt in dat men op inhoudelijke gronden beslissingen neemt over onderzoek en programmering. Als dat minder aansluit bij wat nu de toptijdschriften domineert: het zij zo. Dat past ook bij het principe van onafhankelijkheid. Men moet doen en belonen wat men belangrijk vindt, ongeacht de impactfactor van de betreffende tijdschriften. Deze gedachte vond veel steun bij mijn gesprekspartners. Strategisch denken houdt ook in: kijken naar kansen en bedreigingen. In dit verband hoorde ik in de interviews een interessante suggestie:

• Als de universiteiten de verbinding met de samenleving niet weten te versterken, dan zullen zij links en rechts ingehaald worden door kennisinstituten die onderwijs verbinden met onderzoek dat tegelijkertijd fundamenteel en relevant is. Die zullen dan de traditionele universiteit uit de markt drukken.

Concrete maatregelen
Het systeem van publicatiepunten ziet men in het gunstigste geval als een noodzakelijk kwaad. Velen zien het als een pervers systeem, omdat het het doel van fundamenteel en onafhankelijk onderzoek eerder belemmert dan ondersteunt. Afschaffen is de beste optie.

7. Conclusies

Ik trek vijf conclusies:

1. Het gebrek aan relevantie van de managementwetenschappen is een reëel probleem. Een koerswijziging is nodig.
2. De hoofdoorzaak van dit probleem is de dominantie van een denkmodel en methodologie die niet voldoende aansluiten bij de praktijk. Alternatieve of zelfs klassieke benaderingen moeten de veelzijdigheid herstellen.
3. Ook de interactie tussen wetenschappers en praktijkmensen moet hersteld worden.
4. Onderzoeksgroepen die doorgaan hun koers te laten afhangen van tactisch gedrag binnen de wereld van de zuivere wetenschap, brengen hun eigen toekomst in gevaar door gebrek aan toegevoegde waarde voor de samenleving.
5. Het is dringend nodig het afrekensysteem ter discussie te stellen. Ik denk eerder aan afschaffen dan aan perfectioneren.

Dit is een verkorte versie van het afscheidscollege van prof.dr. Arnold Godfroij aan de Radbouduniversiteit Nijmegen op 5 maart 2010. De uitgebreide schriftelijke versie wordt medio april gepubliceerd, en kan dan worden gedownload van de website van de Radbouduniversiteit: www.ru.nl/oraties.

1. Lynd, R.S. (1939) , Knowledge for What? The Place of Social Science in American Culture, Princeton University Press, New Jersey.
2. Van de Donk, W. en A. Hemerijck (2007), “Leren voor beleid: over regeren en vooruitdenken”, in: Den Hoed, P. en A.G. Keizer (red), Op Steenworp afstand, 35 jaar WRR, Den Haag, p. 317-384.
3. Den Ouden, Brian & Furrer, Olivier (2003), l.c.
4. Bell, J., B. den Ouden en G.W. Ziggers (2006), l.c.
5. Senge, P.M.(1990), The Fifth Discipline, the art and practice of the learning organization, Doubleday, New York.
6. Schön, D. (1983), The reflective practitioner; how professionals think in action, Basic Books, USA.
7. O.a. in: Mintzberg, H., Ahlstrand, B., Lampel, J. 2009, o.c.
8. Tilburg Institute for Advanced Studies.
9. Universitaire Opleidingen Beleidswetenschappen Nijmegen.