Exponentiele organisatie: zegen of vloek?

De contouren van de toekomst voor organisaties zijn zichtbaar. Er is een trend, en dat is de trend van exponentiele organisaties. Air BNB is voor de meeste mensen de meest bekende. De doodsteek voor zaken als directief leiding geven, centraal gezag, lineair denken over resultaat, zinloze projectgroepen en coalities die langdradige verandertrajecten begeleiden en eindeloze papierwinkels. Volgens de schrijvers van het boek ‘Exponentiele organisaties’ (o.a. Yuri van Geest)  moeten we die toekomst omarmen. Er komt ruimte voor ondernemerschap, creativiteit en duurzaam ondernemen.

Dat zijn een aantal indrukwekkende voordelen. Mensen zijn al jarenlang zat van autoritaire leiders die vooral zichzelf willen verrijken, of van leidinggevenden die elkaar om het jaar aflossen. En steeds dat gepraat over 2% winst of 2% verlies, met soms paniekerige maatregelen als het niet goed loopt, daar worden we ook moe van. Stapsgewijze plannetjes en uitgesponnen blauwdrukken om de organisatie weer eens om te gooien maken alleen de bedenkers enthousiast. De rest voelt zich in een keurslijf geperst en verliest het enthousiasme.

Wat je niet leest, zijn de nadelen die de exponentiele organisaties met zich meebrengen. Mensen durven daartegen ook nauwelijks bezwaar te maken, omdat ze dan als angstig worden weggezet. Wanneer je kritische kanttekeningen plaatst bij de euforische verhalen over de nieuwe organisaties, komt het oude cliche van stal: ‘mensen hebben altijd verzet tegen vernieuwing’. Altijd, zo zegt men dan, als er iets nieuws is is er verzet. Het voorbeeld over de komst van de trein in de 19^e eeuw bijvoorbeeld, leidde tot protest. De koeien zouden er zure melk van gaan geven, van dat stoomlawaai.

Maar om te voorkomen dat niet alleen de organisaties ontwricht raken, maar ook de samenleving (met alle gevolgen van dien) is het toch wel raadzaam om eens stil te staan bij de nadelen. Ik zet er hieronder een aantal op een rij.

1. Hoe zit het met de veiligheid? De komst van de 3D printer wordt bejubeld. Je kunt je eigen producten thuis maken. Vazen, lampen, kopjes; kortom: het levensonderhoud wordt een stuk goedkoper. Maar kun je met de 3D printer ook je eigen wapens en kogels maken? Of bommen? En hoe zit het met de controle daarop? Een serieus vraagstuk dat om wetgeving vraagt.
2. De komst van de nieuwe technologie gaat zeker tot banenverlies leiden. We hebben gezien hoe boekenwinkels het zwaarder hebben gekregen, dat de platenwinkels uit het straatbeeld zijn verdwenen, dat de winkelcentra en stadscentra leeg lopen. Er verdwijnen banen, en dat is niet goed voor mensen. Men bepleit het basisinkomen, maar ik zie geen sociaal denken. Ik lees bijvoorbeeld niets over wat mensen straks moeten gaan doen als ze geen werk hebben.
3. Er zal een nieuwe reeks grote organisaties ontstaan die multinationals kunnen worden genoemd. Het geld zal straks worden weggezogen door grote spelers. Daar verandert weinig aan ten opzichte van vandaag de dag. Exponentiele organisaties zullen de mogelijkheden van werk wegzuigen, ook al stellen de ExO-utopisten ons een toekomst voor waarin van alles mogelijk is.
4. Een hele generatie zal werkeloos worden door de vernieuwingen. In het boek ‘Exponentiele organisaties’ wordt aangeraden om vooral mensen van de generatie Y te benutten. Die zijn immers veel meer thuis in gaming, en dergelijke. Maar wat gebeurt er met de 40-plussers?
5. De voorspellingen zijn zeer optimistisch. Maar wetgeving en politieke contexten zullen veel invloed hebben op de voortgang van de plannen. Die wetgeving en ook de politiek zal zich vooral moeten bezig houden met de maatschappelijke gevolgen.
6. Het bestaande organisatie- en samenlevingsstelsel zal ontwricht worden. Wat gaat dat doen met de mensen? Zullen die daar alleen maar vrolijk van worden, en netjes meebuigen met de ontwikkelingen, of zal er verzet komen? Als het inderdaad een nieuwe technologische en organisatorische revolutie wordt (wat sommigen bestrijden), welke gevolgen heeft dat dan voor de mens? Je leest er weinig over.
7. Er is een zekere naiviteit over pikordes en hierarchieen. Wie naar de geschiedenis kijkt, moet vaststellen dat alle nieuwe technologie ook verkeerd is gebruikt; meestal uit machtswellust. Mensen zijn gevoelig voor leiderschap. Als we managers weghalen, dan zal het informele leiderschap terrein winnen. Dit heeft een ander karakter. Het is niet gericht op gezondheid van de organisatie, laat staan van de mensen, maar is een biologisch fenomeen, dat persoonlijke doelen en belangen prioriteit geeft.
8. En dan de veelbezongen big data. In mijn boek ‘Het Flitsbrein’ laat ik zien, dat we veel fouten maken bij de omgang met data. Straks zijn er miljarden computers met elkaar verbonden, maar vinden we dan nog de juiste data? Kunnen goede programma’s inderdaad de juiste selectie maken? Niet de big data zijn het probleem, maar wel hoe wij er mee omgaan.
9. Wat betreft de diversiteit: de nieuwe organisaties zijn vooral gericht op risico’s nemen en op technisch vernuft. In een ander boek ‘Mannen en/of vrouwen’ laat ik zien dat dit vooral masculine domeinen zijn. Ik vind dat ook zichtbaar in het verhaal: ik zie weinig ‘zorghormonen’ in de nieuwe plannen.

Volgens mij moeten we stil staan bij deze aspecten. Ik ben helemaal geen tegenstander van de vernieuwingen en vind er een aantal heel mooi, maar ik wil wel graag discussie over dit soort zaken. In het bijzonder in de wetgeving en politiek, maar ook in organisaties. En de vraag of wij al die vernieuwing wel ‘willen’. Daar ben ik dan ook benieuwd naar.

Bovenstaande bezwaren kwamen bij mij op toen ik het verhaal uit ‘Exponentiele organisaties’ eens doordacht. Ik zeg niet dat ze absoluut waar zijn. Het zijn voor mij stellingen waar ik graag jullie reactie op lees. Het begin van een discussie, zodat we verantwoord de toekomst kunnen omarmen en niet verblind worden door de euforie van een kleine groep ICT-techneuten, die natuurlijk niets leuker vinden dan robotisering en computerisering van de arbeid.

Op 14 april gaat Bert Overbeek in op het thema 'big data' en de omgang daarmee in een interactieve workshop. Hier vind je meer informatie: http://futurouitgevers.nl/workshop/